İkinci Dünya Müharibəsi ABŞ üçün 1941-ci il dekabrın 7-də yapon aviasiyası və donanmasının onun Perl-Harbordakı hərbi bazasına hücumu ilə başladı. ABŞ və Yaponiya əsasən havada və dənizdə gedən amansız qarşıdurmada üz-üzə gəldi. Yapon kəşfiyyatının çox yaxşı casus şəbəkəsi var idi. Gündoğar İmperiyanın bir çox kriptoqrafı əvvəllər ABŞ-da təhsil almış, ingilis dilini akademik və danışıq səviyyəsində mükəmməl bilən və düşmənin mesajlarını asanlıqla oxuyan mütəxəssislərdən ibarət idi.
Görünürdü ki, gizli şəkildə hərbi əməliyyatları planlaşdırmaq ümumiyyətlə mümkün deyil. Problem gözlənilmədən həll olundu. Bu zaman əsrlər boyu Amerika hökuməti tərəfindən ayrı-seçkiliyə məruz qalan Navaho qəbiləsinin köməyindən istifadə edilməsinə qərar verilir.
Navaholar kimdir
Navaholar Şimali Amerikanın ən böyük hindu xalqlarından idi və tarixi 11-ci əsrə gedib çıxırdı. XIX əsrdən başlayaraq amerikalı kolonistlər navahoların yaşadıqları areala müdaxilə edərək bu xalqın sakit həyat ritminə müdaxilə etdilər. ABŞ hökumətinin qərarı ilə navaholar Arizona, Nyu-Meksiko və Cənubi Yuta ştatları ərazisində yerləşən rezervasiyalara yerləşdirildilər. Navahoların özləri bu əraziləri “dörd müqəddəs dağ arasındakı torpaq” adlandırırlar.
Navaxo dilinin xüsusiyyətləri
Navaho dili dünyanın ən çətin on dili arasında yer alır. Müharibədən əvvəl onun yalnız şifahi forması var idi. Dilin yazılı versiya yox idi. Navaho nitqinin 4 tonallıqdan ibarət olması çətinlikləri daha da artırdı.
“Məsələn, ingilis dilində belə bir şey yoxdur. Biz müxtəlif tonallıqlarda danışa bilərik və yenə də bir-birimizi başa düşə bilərik. Navaho nitqində isə intonasiya hər şeydir. Həqiqətən sözü belə söyləməlisən, çünki əks halda başqa bir məna kəsb edəcək”, - Arizona Dövlət Universitetinin tarix professoru Peter İverson Navaho dilinin özəlliklərini izah edərkən deyib.
Navaho lüğətinin başqa bir xüsusiyyəti xarici dillərdən alınma sözlərin olmamasındadır. Navahoların əcdadlarının demək olar ki, bütün Şimali Amerika qitəsini keçməsinə və digər tayfalarla əlaqə saxlamasına baxmayaraq, onlar öz dillərinə demək olar ki, heç bir alınma söz əlavə etmirdilər. İspan və ingilis dillərindən yalnız bir neçə isim götürülmüşdü.
Bu amillər Navaho dilini məxfi kodların yaradılması üçün unikal material axtarışında olan ABŞ ordusu üçün əla fürsətə çevirirdi. Navaho dilini məxfi şifrələnmə üçün istifadə etməyi ilk olaraq mühəndis Filip Conston təklif edir. Missionerlərin oğlu olan Conston uşaqlığını Navaho rezervasiyasında keçirmişdi. 1942-ci ildə hərbi təhlükəsizliklə bağlı məqaləni oxuduqdan sonra o, hindu dili əsasında kod yaratmağa qərar verir. O, məsələnin konsepsiyası üzərində düşünür və San-Diyeqo yaxınlığındakı Hərbi Dəniz Qüvvələrinin bazasını ziyarət edir. Hərbçilər ilk başda bu təklifə şübhə ilə yanaşdılar, lakin ona şans verdilər.
Radiotexniklərdən ibarət yeni dəstənin formalaşdırılması
Sonra Filip Conston 4 navahonu xidmətə götürdü və onlarla birlikdə hərbi düşərgəyə qayıtdı. Burada navahoların öz dillərində şifrələnmə qabiliyyətini yoxlamaq üçün onlar müxtəlif otaqlarda yerləşdirildi və bir-birlərinə mesaj ötürmələri istənildi. Navaholar tapşırığı ildırım sürəti ilə yerinə yetirdilər ki, bu da Hərbi Dəniz Qüvvələrinin rəhbərliyini heyran etdi. Dərhal navaholar radiotexnik kimi işə qəbul olunmağa başladı.
Radiotexnik vəzifəsinə 16-35 yaş arasında olan cəlb edilirdi. Navaholar San-Dieqodakı Pendleton Hərbi Təlim Mərkəzinə göndərilir və burda təlim keçirdi.
Navaho dili müharibədə radiodanışıqları və şifrələnmə üçün istifadə edilən yeganə hindu dili deyildi. Birinci Dünya Müharibəsində bir neçə Çeroki və Çokto Amerika Ordusunda radio operatoru kimi xidmət edirdi. İkinci Dünya Müharibəsində isə Komançi xalqından olan kriptoqraflar Normandiyada 1944-cü ilin iyununda keçirilən desant əməliyyatlarında iştirak etmişdilər.
Kodlaşdırma sistemi necə işləyirdi
Pendletondakı təlim mərkəzində navaholar fiziki məşqlər edir və çox gizli kodların hazırlanması ilə məşğul olurdu. Layihə üzərində 29 navaholu işləyirdi. Əvvəlcə ingilis əlifbasının hərfləri üçün kod sözlər yaradıldı. Kodlaşdırma sistemi belə işləyirdi: navaho sözləri ingilis dilinə tərcümə edildi və bu zaman yalnız sözün ilk hərfləri nəzərə alınırdı.
Məsələn, radio operatoru donanma (ingilis dilində navy) sözünü qarşı tərəfə ötürməlidir Bunun üçün navaxo dilində tsah sözündən istifadə edirdi. Belə ki, bu söz ingiliscəyə tərcümədə “iynə” (neddle) demək idi. Bunun ardınca navahova wol-la-chee kimi səslənən və ingiliscə qarışqa (ant) mənasını verən söz işlədirilirdi.
Mesajı alan navaholu kriptoqraf yalnız sözün ingiliscə olan versiyasının ilk hərflərini, yuxarıda misalda, məsələn (neddle və ant) sözlərinin ilk hərflərinə nəzərə salırdı. Beləliklə, daha 2 söz hesabına navy sözü yapon kriptoqrafların çözə bilməyəcəyi şəkildə şifrələnirdi.
Bəzən navaholar telefon və ya radio vasitəsilə yalnız ana dilindən istifadə edərək mesajları çatdırırdılar. Onların danışdıqları kod sözlər isə hərbi terminlər üçün icad edilmişdi. Çünki hərbi terminlərin əksəriyyətinin navaho dilində analoqu yox idi. Yəni, navaho dilində qırıcıları, sualtı qayıqları və ya təyyarədaşıyan gəmiləri ifadə etmək üçün terminlər yox idi. Pendleton bazasında təlim zamanı navaholar həmin hərbi terminləri ifadə etmək üçün yeni sözlər yaradır.
Yalnız 400 Navaho yeni kodlaşdırma sisteminə sahib idi. Orta hesabla, onlar kodlaşdırma maşınlarının tələb etdiyi 30 dəqiqə əvəzinə 20 saniyə ərzində 3 sətirli mesajları şifrələyə bilirdilər.
Quadalkanal döyüşü
Özlərini poetik şəkildə “küləklə danışanlar” adlandıran navaholu radio texniklər üçün ilk sınaq Quadalkanal döyüşü olur.
Quadalkanal Sakit Okeanın cənub-qərbində yerləşən Solomon adaları qrupuna aid idi. Bu kampaniya zamanı müttəfiqlərin əsas məqsədi yapon qüvvələrinin Avstraliya yaxınlığında möhkəmlənməsinin qarşısını almaq məqsədi daşıyırdı.
Onların hücumu uğurlu olsaydı, yaponlar ABŞ, Avstraliya və Yeni Zelandiya arasında təchizat xətlərini kəsmək imkanı qazanacaqdılar. Amma ABŞ qalib gəlsəydi, Yaponiyanın İkinci Donanmasının Yeni Qvineyada yerləşən əsas bazasına hücum üçün baza əldə etmiş olacaqdı. Havada, suda və su altında döyüşlər 6 ay ərzində - 1943-cü ilin fevralına qədər səngimədi və ABŞ-ın qələbəsi ilə başa çatdı. İldırım sürəti ilə və səhvsiz işləyən 15 navaholu kriptoqraf ordusunun uğurunda əsas pay sahibi oldu.