Cəlil Məmmədquluzadə – Azərbaycan Realizminin və Satirasının Dahi Nümayəndəsi
“Tehsil365”in məlumatına görə, Cəlil Məmmədquluzadə, ədəbiyyatımızın ən mühüm simalarından biridir və bu gün, 10 fevral, onun doğum günüdür. 1869-cu ildə Naxçıvanda dünyaya gələn Cəlil Məmmədquluzadə, ədəbiyyatla yanaşı, maarifçilik fəaliyyəti ilə də xalqın inkişafına xidmət etmişdir. Onun əsərləri, yalnız o dövrün deyil, müasir dövrün də aktuallığını qoruyub saxlayır. Məmmədquluzadənin ədəbiyyat dünyasında yaratdığı miras, özünü yalnız satira və realizm sahəsindəki uğurları ilə deyil, həm də maarifçilik ideyaları ilə göstərmişdir.
Həyat və Yaradıcılıq Yolu
Cəlil Məmmədquluzadə, ilk təhsilini molla məktəbində almış, sonra isə Qori Müəllimlər Seminariyasına daxil olub və orada rus dili və ədəbiyyatını dərindən öyrənib. O, təhsilini bitirdikdən sonra Azərbaycanın müxtəlif bölgələrində müəllimlik edib, yeni təhsil üsullarını tətbiq etməyə çalışıb. Lakin, cəmiyyətin geriliyi və mühafizəkarlığı, onun yolunda əngəllər yaratmışdır. Buna baxmayaraq, Məmmədquluzadə, xarici təsirlərlə formalaşan dünya görüşü və realist baxışları ilə tənqidçi yazıçı kimliyini qazandı.
1898-ci ildə Tiflisə köçən Məmmədquluzadə, burada "Şərqi-Rus" qəzetində fəaliyyətə başlayır. Qəzetdə işlədiyi dövrdə, onun cəmiyyətin çoxsaylı problemlərinə diqqət yetirməsi, xüsusilə cahil məmurlar, xurafat və savadsızlıq məsələləri üzərindəki yazıları ilə böyük səs-küy yaratmışdır.
"Molla Nəsrəddin" Jurnalının Yaradılması
Cəlil Məmmədquluzadənin ən böyük uğurlarından biri, "Molla Nəsrəddin" jurnalını yaratmasıdır. 1906-cı ildə Tiflis şəhərində nəşrə başlayan bu jurnal, özünün satirik üslubu ilə həm Azərbaycan cəmiyyətində, həm də bütün Şərq dünyasında böyük təsir yaratdı. Məmmədquluzadə, jurnalın hər bir nömrəsində dini xurafata, korrupsiyaya və sosial ədalətsizliyə qarşı çıxaraq, insanları düşündürməyi hədəfləyirdi. Jurnalın məqsədi, sadəcə gülüş yaratmaq deyil, eyni zamanda cəmiyyəti maarifləndirmək və onun tənqid etdiyi mövzuları oxucularına çatdırmaq idi.
"Molla Nəsrəddin" jurnalı öz tənqidi yanaşması ilə ədəbiyyatda satira janrının bünövrəsini qoymuş və ədəbi mühitdə yeni bir nəfəs gətirmişdir. Hətta jurnalın nəşri çar sensurası tərəfindən dəfələrlə qadağan edilmişdir. Lakin, Məmmədquluzadə bu maneələri aşaraq, "Molla Nəsrəddin"ni müxtəlif ölkələrdə çap etdirməyə davam etdi.
Əsərlərindəki Təsir və Əhəmiyyət
Cəlil Məmmədquluzadə, əsərlərində çoxsaylı mövzuları qaldırır, xüsusən də cəmiyyətdəki geriliklər, din adına edilən zülmlər, xurafata etibar edən insanlar və məmurların xalq üzərindəki özbaşınalıqları onun əsərlərinin başlıca mövzuları arasındadır. "Poçt qutusu", "Ölülər", "Danabaş kəndinin əhvalatları" və "Anamın kitabı" kimi əsərləri, bu gün də təkcə Azərbaycan deyil, dünya ədəbiyyatında satirik üslubun və sosial tənqidə olan ehtiyacın ən yaxşı nümunələri hesab olunur.
"Ölülər" – Cəlil Məmmədquluzadənin bu dramı, Azərbaycan ədəbiyyatında satiranın ən yüksək zirvələrindən biri olaraq qəbul edilir. Əsərdə, cəmiyyətdəki dirilər yox, əslində ölülər olduğu vurğulanır. Burada, insanın və cəmiyyətin düşüncə və hərəkətlərinin necə özündən və ətrafındakı insanlardan uzaqlaşdığını göstərir.
"Danabaş kəndinin əhvalatları" – Kənd həyatını, molla və kənd ağalarının avam xalq üzərindəki təsirini göstərən hekayələr toplusudur. Bu əsərdəki gerilik və molla hakimiyyəti məsələləri də tənqid edilir.
"Anamın kitabı" – Məmmədquluzadə, burada milli kimlik, türk dünyasının birliyi və təhsil məsələlərini əsas götürərək, azərbaycanlıların arasında mövcud olan fərqli mədəniyyətlərə diqqət çəkir. Bu pyesdə qardaşların – azərbaycanlı, fars və osmanlı türkü arasında yaşanan fərqliliklər ortaya qoyulur.
Cəlil Məmmədquluzadə və Müasir Cəmiyyət
Cəlil Məmmədquluzadənin ədəbi irsi bu gün də aktualdır. O, öz əsərlərində maarifçilik, azad düşüncə və sosial dəyişikliklər ideyalarını irəli sürərək cəmiyyəti inkişaf etməyə və geridə qalmamağa çağırırdı. Onun tənqidi realizmi və satira üsulu, yalnız ədəbiyyat dünyasında deyil, həm də cəmiyyətin hərtərəfli inkişafında mühüm rol oynayıb. Bu gün də Məmmədquluzadənin yazıları, dini fanatizm, cəmiyyətin geriliyi və sosial bərabərlik məsələlərində təhsil alan və maariflənmiş bir cəmiyyət qurma yolunda önəmli bir bələdçi rolunu oynayır.
Cəlil Məmmədquluzadənin "Xalqı güldürmək asandır, amma ağlatmaq çətindir" kəlamı, onun satira və ədəbiyyatın gücündən necə istifadə etdiyini və insanları düşündürmə məqsədini güddüyünü göstərir. Onun yazdığı əsərlər, düşüncənin sərbəstliyi, təhsil və sosial bərabərlik prinsiplərinin vacibliyini heç zaman unutmadan hər zaman cəmiyyətin inkişafına istiqamət verir.
Qeyd edək ki, Cəlil Məmmədquluzadə, təkcə Azərbaycan ədəbiyyatının deyil, dünya ədəbiyyatının da ən parlaq simalarından biridir. Onun əsərləri, maarifçilik ideyaları, tənqidi realizmi və satirası ilə cəmiyyətin daha ədalətli, savadlı və düşüncəli bir yola çıxmasına ilham verir. Bugün, Məmmədquluzadənin ideyaları və yazıları, yalnız ədəbiyyat dünyasında deyil, bütün cəmiyyətdə özünü göstərir. Cəlil Məmmədquluzadənin doğum günü, bu ideyaları anmaq, təhlil etmək və cəmiyyətin daha yaxşı bir gələcək üçün necə inkişaf edə biləcəyini düşünmək üçün əla fürsətdir.