Cəlil Məmmədquluzadə Azərbaycanın dahi ədiblərindən biri olmaqla yanaşı, həm də müasir Azərbaycan ədəbiyyatının inkişafında mühüm rol oynamış, xalqının azadlıq və müstəqillik yolunda mübarizəsini əks etdirən əsərləri ilə geniş tanınmış bir şəxsiyyətdir. Onun ədəbiyyat sahəsindəki fəaliyyəti yalnız yazdıqları ilə məhdudlaşmamış, həm də ictimai fəaliyyətləri milli şüurun inkişafına və cəmiyyətin maariflənməsinə böyük töhfə vermişdir. Cəlil Məmmədquluzadənin əsərləri, dövrün geriliklərini, sosial ədalətsizlikləri və qeyri-bərabərliyi sərt şəkildə tənqid edərək, Azərbaycan cəmiyyətinin inkişafı üçün əhəmiyyətli bir təkan yaratmışdır.
Cəlil Məmmədquluzadə 1866-cı ilin 25 fevralında Naxçıvan şəhərində anadan olub. Dini təhsil almış bir ailə olduğu üçün, o da ilk təhsilini dini məktəblərdə almışdır. Lakin dövrün cəmiyyətinin geriliyi və dini təsirlərin məhdudlaşdırdığı dünyagörüşü onda daha geniş təhsil almaq istəyini yaratmışdır. Naxçıvanda olduğu dövrlərdə klassik ədəbiyyata və qərb mədəniyyətinə böyük maraq göstərmiş, sonralar isə Bakıya köçərək burada təhsilini davam etdirmişdir.
Cəlil Məmmədquluzadə, həm də dramaturq və publisist kimi fəaliyyət göstərmişdir. O, ədəbiyyat sahəsində yalnız özünün şəxsi təcrübələrini deyil, həm də dövrün cəmiyyəti, sosial və iqtisadi çətinlikləri haqqında dərin təhlillər təqdim etmişdir. Məmmədquluzadə, əsərlərində xalqın kasıblığı, təhsilsizliyi, mədəni geriliyi və dini əsarəti kimi mövzuları işləmiş, bu məsələlərin həllini axtarmışdır.
O, Azərbaycan ədəbiyyatında realist və humanist yanaşmanı təbliğ edərək, yazıları ilə çoxsaylı sosial məsələləri gündəmə gətirmişdir. Məmmədquluzadənin yazılarında təsvir edilən həyat və insan taleləri, öz dövrünün cəmiyyəti haqqında dərin və çox vaxt acı tənqidləri ilə doludur.
Cəlil Məmmədquluzadənin ən məşhur və əhəmiyyətli fəaliyyəti “Molla Nəsrəddin” jurnalının nəşrinə başlanması olmuşdur. 1906-cı ildə təsis edilən bu jurnal, Azərbaycan ədəbiyyatında və mədəniyyətində böyük bir dönüş nöqtəsi olmuşdur. Jurnal, xüsusilə dövrün geriliklərinə və təəssübkeşliyinə qarşı ciddi tənqidi yazılar təqdim edirdi. Cəlil Məmmədquluzadə, burada sosial ədalətsizliyi, dini cəhaləti, feodalizm və patriarxal düşüncəni sərt şəkildə tənqid edirdi. O, “Molla Nəsrəddin” jurnalında həm də Azərbaycan cəmiyyətindəki qadın hüquqlarını, təhsil islahatlarını və ümumiyyətlə, ictimai azadlıqları təbliğ etmişdir.
Jurnalın məqsədi yalnız gülüş deyil, həm də ciddi sosial dəyişikliklər yaratmaq idi. Cəlil, bu vasitə ilə xalqın düşüncə tərzini dəyişmək, onları maarifləndirmək və irəliləyən dövrün tələblərinə uyğun bir cəmiyyət yaratmaq istəyirdi.
O ancaq ədəbiyyatçı deyil, həm də ciddi bir sosial islahatçı, fəlsəfi düşüncə sahibi idi. Onun ədəbiyyata yanaşması, cəmiyyətin qarşılaşdığı ciddi problemləri dərindən təhlil etmək və bu problemlərin həllinə dair təkliflər irəli sürmək idi. Təkcə iqtisadi və sosial inkişafı deyil, həm də mədəni və əxlaqi tərəqqiyə böyük əhəmiyyət verirdi.
Məmmədquluzadənin ən böyük mübarizəsi, Azərbaycanın zəif təhsil sistemi, qaranlıq təfəkkürü və qadın hüquqlarının məhdudlaşdırılmasına qarşı olmuşdur. Onun yazılarında, cəmiyyəti maarifləndirmək və dünyəvi düşüncəni təşviq etmək ideyası öndə gedirdi. Məmmədquluzadə, eyni zamanda, cəmiyyətdəki ənənəvi mövqelərin dəyişdirilməsinin vacibliyini vurğulayır, mədəni islahatların və açıq fikirli düşüncənin vacibliyini qeyd edirdi.
Cəlil Məmmədquluzadənin əsas əsərləri arasında “Fermanlı”, “Vətən”, “Dəli Kür”, “Əkinçi”, “Qurbanəli bəy”, “Xəcalət” və digər bir çox dram və hekayə əsərləri vardır. Onun əsərlərində sosial bərabərsizlik, xalqın həyat şəraiti və insan haqları kimi mövzular geniş yer alır. “Dəli Kür” əsəri, Azərbaycanın ən məşhur bədii əsərlərindən biri olmaqla, Cəlil Məmmədquluzadənin çoxsahəli yazıçı şəxsiyyətini və realizmin əsas prinsiplərini əks etdirən bir nümunədir. Bu əsər, dövrün cəmiyyəti və sosial mühitini canlı şəkildə təsvir edərək, oxuculara daha geniş mənzərə təqdim edir.
Əsərlərindəki simvollar, sosial təhlil və ümumiləşdirilmiş portretlər onun ədəbiyyat sahəsindəki dərin təsirini artırırdı. Məmmədquluzadə, təkcə ədəbiyyatın deyil, həm də sosial dəyişikliklərin cəmiyyətin gələcəyindəki rolunu çox yaxşı başa düşürdü. O, xalqı maarifləndirərək, cəmiyyətin hərtərəfli inkişafını təmin etməyə çalışırdı.
Cəlil Məmmədquluzadə, yalnız öz dövrünün deyil, həm də müasir Azərbaycan cəmiyyətinin düşüncə və mədəniyyət həyatında dərin izlər buraxmışdır. Onun əsərləri, bu gün də sosial məsələlərə diqqət yetirən və insan hüquqlarını, bərabərliyi və ədaləti müdafiə edənlər üçün mühüm bir qaynaq təşkil edir. Məmmədquluzadənin əsərləri, Azərbaycan ədəbiyyatını yeni bir mərhələyə daşımaqla yanaşı, xalqı daha aydın düşünməyə və daha ədalətli bir cəmiyyət qurmağa çağırmışdır.
Cəlil Məmmədquluzadə, yalnız yazdığı əsərləri ilə deyil, həm də sosial fəaliyyətləri, dünya görüşü və azadlıq ideyaları ilə Azərbaycan ədəbiyyatına və cəmiyyətinə böyük bir miras qoymuşdur. Onun ədəbiyyatına olan təsir, yalnız Azərbaycanla məhdudlaşmayıb, bütün türk dünyasında və digər mədəniyyətlərdə öz əksini tapmışdır.
Cəlil Məmmədquluzadə, Azərbaycanın ədəbiyyat tarixində silinməz izlər buraxan, cəmiyyəti maarifləndirməyə və sosial islahatlara çağıran bir şəxsiyyət olaraq, bütün dövrlər üçün aktual və dəyərli bir irs buraxmışdır. Onun həyat və yaradıcılığı, həmçinin müasir dövrün cəmiyyətindəki problemləri analiz etmək və onları həll etmək yolunda hələ də rəhbər tutula bilər. Cəlil Məmmədquluzadə, Azərbaycan ədəbiyyatının və mədəniyyətinin inkişafında əsaslı bir dönüş yaratmış və özünə əbədi bir yer təmin etmişdir.
Şəxsi inkişaf üzrə kouç,
təlimçi, marker, mentor, müəllim, “Müasir metodist” layihəsinin metodisti,
yazar, “Özünə Yox De” kitabının müəllifi
Nigar Mahi