Pedaqoqlar arasında uşaqların oxuma və yazma bacarıqlarının yaxşılaşdırılmasının zəruriliyi ilə bağlı müxtəlif fikirlər var. Təməl oxuma və yazma bacarıqlarının formalaşması prosesi uşağın bağça dövründən əvvəl başlayır.
Məktəbəqədər yaşda təməl oxuma və yazma bacarıqları necə formalaşdırılmalıdır?
“Tehsil365” “Edutopia” portalına istinadla xəbər verir ki, koqnitiv nevroloq Stanislas Dehaene apardığı araşdırmanın nəticəsinə uyğun olaraq, uşaq bağçasından əvvəl azyaşlıların gündəlik təcrübələrinə oxu bacarıqlarının inteqrasiyasını dəstəkləyir.
Uşaqlar məktəbəqədər yaşda oxuma və yazma qabiliyyətlərini inkişaf etdirəcək bir çox vacib bacarıqlar öyrənirlər, lakin heç biri aşağıdakı üç bacarıq qədər önəmli deyil:
1. Yazılı materiallara dair məlumatlılıq
2. Fonoloji məlumatlılıq
3. Fonika
1. Yazılı materiallara dair məlumatlılığı dəstəkləyin
Məktəbəqədər təhsildə diqqət yetirilməli ilk addım yazılı dildən necə istifadə edildiyini anlamaqdır. Bu zaman azyaşlılara hərfləri, sözləri və cümlələri tanımağa imkan verilməlidir.
Azyaşlılara hərfləri, sözləri, cümlələri və böyük hərfləri göstərin, durğu işarələrini izah edin. Sözlərin axınını, son kəlməyə çatanda və oxumaq üçün növbəti sətrə keçəndə barmağınızı necə hərəkət etdirdiyinizi göstərin. Uşaqlara yazılı olan hər şeyi: məsələn, xəritələr, menyular, istiqamət lövhələri, mağaza broşürləri, qəzetlər, jurnallar, təqvimlər, ərzaq siyahıları və müxtəlif növ kitablar göstərin.
2. Fonoloji məlumatlılığı inkişaf etdirin
Məktəbəqədər yaşlı uşaqlar üçün nəzərə alınmalı olan bacarıqların ikinci vacib hissəsi fonoloji şüurdur (PA – Phonological Awareness). Bu, danışılan sözlərdə səsləri tanımaq və manipulyasiya etmək qabiliyyətidir. PA-nı dəstəkləyən fəaliyyətlərə səs manipulyasiyası ilə bağlı oyunlar, həmçinin uşaq mahnıları dinləmək, qafiyələnmə, oxumaq və mahnı söyləmək daxil ola bilər. Burada əsas diqqət eşitmə bacarıqlarının formalaşdırılmasına yönəlir.
Dinləmə bacarıqlarını inkişaf etdirmək üçün otaqda müxtəlif səslər (məsələn, zəng çalmaq, gəzmək, su axını, heyvan səsləri, nəqliyyat vasitələri və ya alətlərin səsi) çıxararkən uşaqlardan gözlərini yummalarını istəyin. Uşaqların eşitdikləri səsləri uyğunlaşdırmalı olduğu oyunlar yaradın.
Qafiyəli sözləri müəyyən etmək PA-nın əsas hissəsidir. Məktəbəqədər yaşlı uşaqlara qafiyəli sözlərin sonunda eyni səsə malik olduğunu izah edə bilərsiniz. Şagirdlərdə bu bacarığı inkişaf etdirməyə kömək etmək üçün onlara uşaq mahnılarını oxumaq və qafiyəli sözləri eşidəndə baş barmaqlarını yuxarı qaldırmalarını və ya hərəkət etmələrini (məsələn, tullanmaq, əl çalmaq, ayaqğa durmaq və s.) istəmək olar.
3. Fonikanı təşviq edin
Fonika şagirdlərə hərf-səs münasibətlərinin prinsiplərini, sözlərin necə səsləndirilməsini və bu prinsiplərə istisnaları öyrədən yanaşmadır. Məktəbəqədər səviyyədə fonika sadəcə olaraq uşaqlara hərf adlarını (qrafemləri) müvafiq danışıq səslərinə (fonemlərə) uyğunlaşdırmaqla səs-simvol münasibətlərini tanımağa kömək etməkdən ibarətdir.
Uşaqların hərflərin adlarını və onlara uyğun səsləri müəyyən etdiyi oyunlar da əyləncəli ola bilər. Bu zaman valideynlər köhnə klaviaturalardan istifadə edərək müxtəlif hərfləri söyləyir və uşaqlar da onları klaviaturada tapıb sıxmağa çalışırlar.
Uşaqlar hərflər və səslərlə tanış olduqdan sonra söz qrupları yaratmağa başlaya bilərlər.
Bu cür oyunlar əyləncəli, interaktiv, inkişafa uyğun və praktik xarakter daşıyır. Valideynlər və azyaşlıların təlim-tərbiyəsi ilə məşğul olanlar uşaqlarda oxuma və yazma bacarıqlarının inkişaf etdirilməsinə xüsusi diqqət ayırmalıdırlar.