Xocalı faciəsi XX əsrin sonlarında insanlığa qarşı törədilmiş ən ağır cinayətlərdən biri kimi tarixə düşmüşdür. 1992-ci ilin 25-dən 26-na keçən gecə Ermənistan silahlı qüvvələri tərəfindən keçmiş SSRİ-nin 366-cı motoatıcı alayının köməyi ilə Azərbaycanın Xocalı şəhərində soyqırımı aktı törədildi. Bu hadisə təkcə Azərbaycan xalqına qarşı deyil, bütün bəşəriyyətə qarşı yönəlmiş və beynəlxalq hüquq normalarını pozan ağır cinayət hesab olunur.
Tarixi Kontekst
Xocalı faciəsinin kökləri Ermənistan-Azərbaycan Dağlıq Qarabağ münaqişəsinə dayanır. 1988-ci ildə başlayan münaqişə, etnik separatizm və xarici qüvvələrin müdaxiləsi ilə alovlanaraq genişmiqyaslı hərbi əməliyyatlara çevrildi. Xocalı strateji baxımdan mühüm əhəmiyyətə malik idi. Şuşa–Xankəndi yolunun üzərində yerləşməsi şəhəri hərbi baxımdan əsas hədəfə çevirirdi.
Faciədən əvvəl şəhər mühasirədə idi və yeganə çıxış yolu helikopterlərlə mümkün idi. Qışın sərt keçməsi, ərzaq və tibbi ləvazimat çatışmazlığı şəhər sakinlərini son dərəcə çətin vəziyyətdə qoymuşdu.
Soyqırım Aktı
1992-ci il fevralın 25-dən 26-na keçən gecə Ermənistan silahlı qüvvələri və keçmiş SSRİ-nin Xankəndidə yerləşən 366-cı motoatıcı alayının iştirakı ilə Xocalıya hücum başladı. Ağır artilleriya atəşindən sonra şəhər işğal olundu və dinc sakinlər qətlə yetirildi.
Rəsmi məlumatlara görə, bu gecə ərzində:
613 nəfər dinc sakin vəhşicəsinə qətlə yetirildi,
Onlardan 63-ü uşaq, 106-sı qadın, 70-i isə qoca idi,
487 nəfər ağır yaralandı,
1275 nəfər girov götürüldü,
150 nəfər isə itkin düşdü.
Bu faciənin dəhşətini artıran faktlardan biri də insanların işgəncələrə məruz qalması və bədənlərinin tanınmaz hala salınması idi. Müxtəlif beynəlxalq jurnalistlər və hüquq müdafiəçiləri tərəfindən çəkilmiş foto və videomateriallar bu cinayətlərin miqyasını təsdiqləyir.
Xocalı Soyqırımının Hüquqi Qiymətləndirilməsi
Beynəlxalq hüquq baxımından Xocalıda baş verənlər “soyqırımı”, “insanlığa qarşı cinayət” və “müharibə cinayəti” kimi qiymətləndirilməlidir. Soyqırımı cinayəti 1948-ci il “Soyqırım cinayətinin qarşısının alınması və cəzalandırılması haqqında” Konvensiya ilə tənzimlənir. Bu sənədə əsasən, müəyyən etnik, milli, irqi və ya dini qrupa qarşı onun məhv edilməsi məqsədilə həyata keçirilən qətllər soyqırımı kimi qəbul edilir.
Xocalıda dinc əhalinin sistematik şəkildə qətlə yetirilməsi bu tərifə tam uyğundur. Beynəlxalq hüquq müdafiə təşkilatları, o cümlədən “Human Rights Watch” və “Memorial”, Xocalıda baş verənləri müharibə cinayəti və insanlığa qarşı cinayət kimi qiymətləndirmişdir.
Beynəlxalq Reaksiyalar və Sükut Divarı
Xocalı faciəsi beynəlxalq aləmdə yetərincə reaksiya doğursa da, bir çox dövlətlər bu hadisəni rəsmən soyqırımı kimi tanımamışdır. Lakin bir sıra ölkələr və beynəlxalq təşkilatlar Xocalı faciəsini pisləyən və soyqırımı kimi tanıyan qərarlar qəbul etmişdir.
Xüsusilə İslam Əməkdaşlıq Təşkilatı (İƏT) Xocalı soyqırımını rəsmi olaraq tanıyan beynəlxalq qurumdur. Eyni zamanda, ABŞ-ın bəzi ştatları, Meksika, Pakistan və bir neçə digər ölkə bu faciəni soyqırımı kimi tanımışdır.
Xocalının İnsani Tərəfi: Uşaqlar və Qadınlar
Xocalı faciəsində həyatını itirən 63 uşaq və yüzlərlə qadının taleyi bu hadisənin insanlıq üçün acı simvoluna çevrildi. Hər iki valideynini itirən 26 uşaq və bir valideynini itirən 130 uşaq travmalarla dolu bir həyata məhkum olundu.
Qadınlar və uşaqların hədəfə alınması beynəlxalq humanitar hüquq normalarının kobud şəkildə pozulmasıdır. Xocalıda törədilən vəhşiliklər bir daha göstərdi ki, müharibənin ən ağır yükünü günahsız insanlar daşıyır.
Xatirə və Ədalət
Azərbaycan xalqı üçün Xocalı təkcə tarixdə qara ləkə kimi deyil, həm də milli birliyin simvoluna çevrilmişdir. Hər il fevralın 26-da Xocalı soyqırımı qurbanlarının xatirəsi anılır. Bakıdakı “Xocalı soyqırımı abidəsi” bu faciənin yaddaşda yaşadılmasının ən mühüm simvoludur.
2008-ci ildən etibarən başlayan “Xocalıya Ədalət!” beynəlxalq kampaniyası bu faciənin dünya ictimaiyyətinə çatdırılması üçün geniş fəaliyyət göstərir. Bu təşəbbüs vasitəsilə Xocalı həqiqətləri daha çox ölkənin diqqətinə təqdim olunmuşdur.
Nəticə
Xocalı soyqırımı XX əsrin sonlarında törədilmiş ən dəhşətli insanlıq cinayətlərindən biridir. Bu faciə yalnız Azərbaycan xalqının deyil, bütün insanlığın qan yaddaşında əbədi olaraq qalacaq. Tarix şahiddir ki, belə hadisələr unudulanda yenidən baş verir. Xocalının unudulmaması üçün beynəlxalq ictimaiyyət bu cinayəti soyqırımı kimi tanımalı və günahkarlar cəzalandırılmalıdır.
Çünki Xocalı – sadəcə bir şəhər deyil. O, insanlığın sınaqdan keçdiyi yerdir. Sükutun sındığı, vicdanın sorğuya çəkildiyi bir tarixdir. Bu tarixi unutmaq olmaz.
Xocalı – sənin səsin susmayacaq!