O gecə Tanrıya uzanan əllərimiz havadaca güllələnirdi. Şaxtalı, ölümlü, ilikləri donduran uzun bir yol vardı önümüzdə. O yolu başa vurmaq mümkün deyildi artıq, son ümid yeri Xocalı məktəbi idi. Məktəbin zirzəmisinə sığınan camaat elə bilirdi ki, atəş səsləri tezliklə bitəcək və evimizə qayıdacağıq. İnsanların çoxu ayaqyalın, başıaçıq, ev paltarında qaçmışdı. İbtidai sinif müəllimi Afilə Məmmədova oğulları Azər və Ceyhunla köməkləşib həyat yoldaşı Vaqifi xərəkdəcə gətirib məktəbin kömürxanasına qoymuşdular. Afilə müəllim tüfəngini də çiyninə aşırmışdı. İflic xəstəsi olan həyat yoldaşını nə apara, nə də qoyub gedə bilir, yol ayrıcında qalmışdı.
Ermənilər mövqelərimizi yararaq, şəhərin içərisinə doğru irəliləyirdilər. Beşmərtəbə deyilən yerdə güclü atışma gedirdi, Şəfiqə xanım körpə balaları Aynurla Aliyəni sinəsinə sıxıb çarəsiz vəziyyətdə yola çıxmışdı. Qərara gəldilər ki, magistral yolu keçib Ağdama doğru getsinlər. Min bir məşəqqətlə magistral yolu keçib Kətik meşəsinə girənlərin arasında uşaqlar, məktəblilər daha çox idi. Buz kimi havada ayaqyalın zirzəmiyə doluşan uşaqların yaddaşında acı izlər hələ də yaşayır. 10 yaşlı Aliyə Abışova danışır ki, Naxçıvanik yolunda ayaqlarım donmuş, anam bir yaşlı bacım Aygünü kürəyinə almış, ortancıl bacım Aynurun əlindən tutmuşdu. Məni isə qucağına götürmüşdü ki, meyidim meşədə qalmasın, sonrasını xatırlamıram.
Afilə müəllimin oğlanları köməkləşib atalarını Kətik meşəsinə kimi gətirə bilsələr də, sonrakı taleyi məlum olmur. Xocalı soyqırımı zamanı məhv olan 8 ailədən biri də Afilə müəllimin ailəsi idi. Xocalı və Xocavənd rayonları üzrə Təhsil Sektorunun səlahiyyətli nümayəndəsi Xəyyam Cəfərov da ailəsi ilə birlikdə o gecənin dəhşətini yaşayıb. Qonşuları Mamed Baxışovla birlikdə Kətik meşəsinə üz tutublar. Neçə-neçə uşağın, qadının, qocanın ölüm səhnələrini görüblər. Onun da yaddaşında Xocalı soyqırımı dərin izlər buraxıb.
O gecə mənim də həyatımı alt-üst etdi. Doğmalarımı, şagirdlərimi itirdim. Bir vaxtlar əlimə jurnal alıb daxil olduğum sinif otaqlarının qapısını bir daha aça bilmədim. Onların ruhu qarşısında son borcumu yerinə yetirməyə çalışdım. “Onlar heç vaxt böyüməyəcəklər” əsərimi qələmə alaraq 8 dildə nəşr etdirdim. Azərbaycan, ingilis, rus, ərəb, macar, alman, holland və türk dillərində nəşr olunan bu kitablar dünyada yayımlanır. Bu kitabın motivləri əsasında sənədli filmlər hazırlanıb. “Onlar heç vaxt böyüməyəcəklər” kitabı uşaqların, məktəblilərin acı heykayəsidir.
1992-ci il fevralın 25-dən 26-na keçən gecə Ermənistan silahlı qüvvələri tərəfindən Rusiyanın 366-cı motoatıcı alayının iştirakı ilə Xocalı şəhəri işğal olunub, əhali soyqırımına məruz qalıb. Hərbi təcavüz zamanı Xocalı ağır hərbi texnikadan şiddətli atəşlər nəticəsində darmadağın edilib, dinc sakinlərə divan tutulub. Bir neçə saat ərzində 613 nəfər, o cümlədən 106 qadın, 63 uşaq və 70 qoca xüsusi qəddarlıqla qətlə yetirilib. Həmin kütləvi qırğın həyata keçirilərkən 8 ailənin həyatına son qoyulub, 25 uşaq hər iki valideynindən, 130 uşaq isə valideynlərinin birindən məhrum qalıb. 487 dinc Xocalı sakini ağır yaralanıb, 1275 nəfər girov götürülüb. Girovlardan 150 nəfərin taleyi indiyədək məlum deyil.
Hazırda Xocalıda ümumilikdə 142 ailə, 671 nəfər, Xocalı şəhərinin özündə isə 52 ailə, 204 nəfər məskunlaşıb. Rayonun Ballıca kəndinə 90 ailə, 467 nəfər sakin köçürülüb.
32 illik ayrılıqdan sonra ilk dəfədir ki, ən sevdiyim səmtə gedirdim – Xocalıya! Bilirəm, məni nə gülərüzlü anam qarşılayacaq, nə atam, nə nənəm, nə də bir vaxtlar dərs dediyim şagirdlərim. Amma vətənimin yolları qarşılayacaqdı, doğulub böyüdüyüm yurdum, vəfalı evimiz, bağçamız qarşılayacaqdı. Yol boyu vərəq-vərəq oxuyurdum özümü. İçimdə nə qədər yaralar varmış, səhifələdikcə qarşıma çıxır, ürəyim ağzıma gəlir həyəcandan, bəzən də ayaqlarımın altına düşür ürəyim. Sabah işinə, axşam evinə tələsən, tikib qurmaq, əkib-becərmək kimi müqəddəs arzularla yaşayan saf, təmiz bir xalqın qanının o soyuq fevral gecəsində qar üstünə axıdılması gözlərimin önündən getmir. Nə ölümüzü ağlamağa evimiz, nə dəfn etməyə qəbiristanlığımız qalmışdı. Düşündükcə varımdan yox oluram. Çarəsiz qalan bir elin o gecə ölmək növbəsini gözlədiyi insanlarının nakam taleyini düşünürəm. Hər vərəqim Xocalı adında qorxulu bir nağıl danışır. O nağılın içində körpə uşaqların qar üstündə yıxılıb qaldığı bir Vətən yolu var. Mən o yollardan keçib Xocalıya getdim.
Yaxınlaşdıqca gözlərimdən axan gilə-gilə qan içində anamın dağa-daşa, kola-kosa ilişib qalmış qara yaylığını, tay ayaqqabısını, corabını axtarıram. Yağı sürüyürkən yaylığı başından açılmış, corabı çıxmışdı ayağından anamın. Gərginlikdən gözüm dörd olur, bax bu dəqiqə evdən son çıxanda əynindəki məxməri jaketi, kola ilişmiş yaylığı qarşıma çıxacaq deyə. Ağdam məscidindən onun cansız bədənini tapanda göy hörmə jaketi də yox idi əynində. Güllədən parçalanmış donunun parçalarını bacım hələ də saxlayır, ən sıxıntılı günlərimizdə o bir parçaya sarılırıq.
Hər gün haqqın divarından bir kərpic düşdüyü günlər vərəq-vərəq açılırdı içimdə. Haqqın divarı yıxıldıqca, dünya da yıxılırdı o günlər. Böyük bir təndiri xatırladırdı həyat bizə, yanan çırpısı da biz idik, yanırdıq çatır-çatır. Gözümüz dörd olmuşdu bir aydın sabahdan ötrü. İndi açılmış o aydın sabahın şəfəqi ilə gedirəm Xocalıya. Bu hissələri oxucuya çatdırmaq mümkün olmadığı üçün buranı keçirəm, bu həyəcan ifadəyə gəlmir, sözə sığmır, yalnız yaşanır. Mən də yaşayıram.
Doğrudan da, ən ağır itkinin acısı zamanla xəfifləyir, insanoğludur bu, gözdən uzaq olunca, könüldən də uzaqlaşır. Şahidi olmuşam, əzizini itirən insanları təsəlli etmək üçün, “Allah əlindən aldı, könlündən də alsın” deyirlər. Amma vətən dərdi zaman keçdikcə atəşlənir, çarəsi də yalnız ölümdür. Xocalı soyqırımından çıxanların çoxunun sonrakı taleyi daha betər oldu, ölərək bu dərddən qurtuldular, çünki bu dərd yaşayaraq çəkilmirdi. Mən bu illər ərzində faciələrimizi kitablara köçürərək, dünyanı gəzdim, yorulub yorğun düşdüm sonunda. Və bu yorğun, bitmiş, tükənmiş halımla son nəfəsimi Xocalıya çatdırırdım.
Xocalıya öz gözümlə baxa bilmirəm. Anamın gözündən, qabaqdakı tində 32 ildir yıxılıb qalan o məsum uşağın gözündən, qarın üstündə can verən Allahverdi dayının gözündən baxa bilirəm yalnız. Uzaqdan qırmızı dəniz kimi görünən lalələrin hər birindən bir qaragözlü şəhid körpə baxır, bir nənə baxır, baba baxır, birindən də anam baxır, sanki qarşılamağa çıxıb məni. İtirə-itirə gəldiyim yolları, qazana-qazana gedirəm. Gözüm dərs dediyim məktəbi, şagirdlərimi, qulağım zəngin səsini, tənəffüsdə onların şaqraq gülüşlərini axtarır. Çoxu, amma çoxu şəhiddir şagirdlərimin. Onlar çiçək dəstələri ilə məni qarşılamasa da, mən onların ziyarətinə çiçək dəstəsi ilə gedəcəm artıq, mütləq gedəcəm.
Yaşadıqlarım xəyal üstüdür
Yaşadıqlarımız ağlasığmazdır. Kömürün üstündə yamyaşıl ağac pöhrələnir, payızın uyuduğu yerdə bahar çiçəkləyir gözümdə. Xocalı öləndə ölmüş varlığım Xocalı ilə bərabər dirçəlir. Dünənə qədər həsrətdən külə dönmüş ömrümün külü ilə oynarkən, indi o küllərimdən doğulmuşam yenidən. Fatma nənəmin xallı böcəyi məni qanadlarında gətirib Xocalıya. Bir zamanlar şişə çəkilmiş arzularım daş içindən baş qaldıran çiçək misalı boy verib ətrafa.
Bir neçə il öncə Prezident İlham Əliyev xocalılarla görüşəndə, “inşallah, bir gün Xocalıda görüşəcəyik”, - deyirdi. Mən buna inanmaq istəyirdim, amma xəyalını qurmağa qorxurdum. Göydən üç alma yalnız nağılların içinə düşərdi, nağılda da olsa biri də bizə düşməzdi. Amma göründüyü kimi, nağılları gerçəyə çevirən ağ atlı şahzadələr varmış. Bir gün Xocalıda yüksək səviyyədə təmir olunmuş evimə dövlətimin başçısını və xanımını qonaq dəvət edəcəyimin xəyalını qurmamışdım. Yaşadıqlarım gerçəkdən xəyal üstüdür. Mən o qədər də cəsarətli deyildim ki, bu qədər böyük xəyallar qurum. Sən demə, ən cəsarətli xəyalları qurmaq gərəkmiş, xəyallar qurasan ki, sonra onları yaşayasan, həyata keçirəsən. Heyrət edirəm, nə yaxşı geriyə dönməyə zamanım qaldı, bir 27 sentyabrdan şəfəqinin sökülməsini, 23 saatlıq antiterror əməliyyatını görməyə nə yaxşı əcəl macal verdi mənə! 32 ildir itirdiyimiz Xocalını 23 saatın içində düşmən tapdağından azad edən oğullar xəyal üstüdür, nağıl, əfsanə qəhrəmanlarıdır. O qəhrəmanlar, alp igidlər içimizdə böyümüşlər, onları görürmüşük sən demə. Ali Baş Komandan ilə birgə yola çıxmış o qəhrəmanlar tarixdəki Troya savaşlarını arxivlərə sıxışdırdı...
Bura Vətəndir
Türklərin taleyində var, şəfəqdən tez oyanmaq və elə o andan savaşa başlamaq. Biz də bir xalq olaraq tariximizə və taleyimizə düşən o şəfəqin işığına sarılıb vətənimizə sahib çıxdıq. Bir çağırış vardı: “...Biz haqq yolundayıq, bizim işimiz haqq işidir. Biz Zəfər çalacağıq! Qarabağ bizimdir! Qarabağ Azərbaycandır!”.
Qədim bir millət Ali Baş Komandanın bu çağırışına səs verib dəmir yumruğa çevrildi. Məni qınamayın, müharibənin də məsum yanları varmış, milləti birləşdirir, mənəvi gücünü artırır, bütövləşdirir. İmzasının altına başını qoydu uca bir millət. Qarabağı keçilməz etdi, Şuşa ruhumuzu bərpa etdi.
Vətən müharibəsində qazandığımız möhtəşəm qələbənin bölgədə yeni bir ovqat yaradacağına inanırıq, o ovqatı biz yaradacağıq. Troya savaşlarını belə geridə qoyan xalqımızın qəhrəman oğulları və Ali Baş Komandan istədiyi reallığı bu torpaqlarda yaratmağa başlamışdır artıq. O reallığın içindən keçib ən sevdiyim səmtə gedirəm.
Zəfərlərin ən alisinə sahiblənmiş bir lider danışır: “Xocalı şəhərinin yenidən qurulması iki mərhələdən ibarətdir. Birinci mərhələdə 167 hektar ərazidə 140 fərdi ev, 48 kottec tipli ev və 9 binadan ibarət 110 evdə tikinti, təmir-bərpa və abadlıq işləri görülür. Şəhərdə bütün kommunikasiya xətləri çəkilib, ilk 50 evə birləşmələr verilib. Xocalıda kommunikasiya işlərinin 90 faizi icra edilib. 18 hektar ərazidə yerləşən fin tipli 92 evdə də təmir-bərpa və abadlıq işləri həyata keçirilir. Şəhərin girişində - çay kənarında bulvarın salınması işləri davam edir, bulvar ilə üzbəüz isə çarşı-bazar qurulur, iaşə obyektləri tikilir. Burada orta təhsil müəssisəsi və uşaq bağçası da inşa olunub. Məktəbin qarşısında park, onun yanında isə sənətkarlar məhəlləsi salınıb, işlər davam edəcək...”.
2024-cü ilin 28 mayında Xocalıdaydım və bu, bir möcüzə idi. Anam-atam, rəhmətlik nənəm evdə olmasalar da, evimizdə işıq yanır artıq. Anamın ruhu buradadır, inanıram. Həyətimiz yamyaşıldır, tərəvəz ştilləri belə əkilib. Azərbaycan Respublikasının Prezidenti, Müzəffər Ali Baş Komandan İlham Əliyev və xanımı Mehriban Əliyevə ilk və ən əziz qonağımdırlar, bağçamızı gəzirik, doğulub böyüdüyüm evimdən danışıram. Onlar da mənə bu evdə xoşbəxt yaşamağı arzulayırlar. Bu tarixin, bu günün üzü hörmətinə ölmək də gözəldir, yaşamaq da. Nə xoş halıma, mənə bu tarixin yaşama qisməti düşüb.
Xoş gördük Xocalım, xoş gördük yaralı yurdum, qara daşlarına baş qoyub ağlamağı arzulayırdım bir zamanlar, indi ağ gününü yaşamağa gəlmişəm. Şükür qovuşdurana, biz səni yaşadacağıq, səndə yaşayacağıq, daha heç ayrılmayacağıq. Çünki səni bizə əmanət edən dəmir yumruqdur. O yumruğa sadiq olacağıq.