Mən Bakı nailiyyətini çoxtərəfliliyin təntənəsi kimi qiymətləndirirəm. COP29 iqlim diplomatiyasında dönüş nöqtəsidir və mən inanıram ki, bu irs gələcək qlobal iqlim fəaliyyətinə müsbət təsir göstərəcək.
İlham Əliyev
Azərbaycan Respublikasının Prezidenti
Ekoloji tarazlığın qorunub saxlanması, təbii ehtiyatlardan rasional istifadə edilməsi, su, torpaq və atmosferin mühafizə edilməsi planetimiz miqyasında problemlərdən birinə çevrilib.
İnsan fəaliyyəti nəticəsində ətraf mühitə dəyən zərərlərlə bağlı problemlər hələ Qədim Romada olmuşdur. Roma imperiyası dövründə Apennin yarımadasında sıx palıd və fıstıq meşələri kəsilərək məhv edilmiş, yamaclarda isə tikanlı kolluqlar çoxalmışdı. Eramızdan əvvəlki dövrdə belə, insanlar havanın və suyun çirklənməsi ilə qarşılaşmışlar. Buna səbəb isə faydalı qazıntıların hasilatı, şəhərlərin və əkinçiliyin inkişafı idi. Bu inkişaf XIV–XVI əsrlərdə epidemiyalara, insanların kütləvi surətdə məhv olmasına, suyun çirklənməsinin müxtəlif xəstəliklərə səbəb olmasına gətirib çıxarmışdı.
“Tehsil365” xəbər verir ki, bu fikirlər Bakı Dövlət Universitetinin Qafqaz xalqları tarixi kafedrasının müdiri, tarix elmləri doktoru professor, Əməkdar müəllim, Elm, təhsil və innovasiyaların inkişafında xidmətlərinə görə Beynəlxalq “Sokrat” mükafatı laureatı, Türk Dünyası Araşdırmaları Beynəlxalq Elmlər Akademiyasının həqiqi üzvü İradə Hüseynovanın “Prezident İlham Əliyevin yaşıl enerji siyasəti bəşəriyyətin işıqlı gələcəyinə xidmətdir” sərlövhəli məqaləsində yer alıb. Məqaləni təqdim edirik.
Ətraf mühitin qorunması istiqamətində fəaliyyət göstərən müxtəlif qurumların yaradılmasına məhz XIX əsrdən etibarən başlanılıb. Bu istiqamətdə ilk ictimai təşkilatlardan biri Londonda 1898-ci ildə yaradılmış və “Kömür smoqu ilə mübarizə cəmiyyəti” adlanırdı. Amerikada 1892-ci ildə təşkil edilmiş “Syerra” klubunun fəaliyyəti sayəsində Yosemit milli parkı və “Böyük kanyon” parkı yaradıldı. Beləliklə, həmin parkların ərazisində ağacların kəsilməsinin və faydalı qazıntıların çıxarılmasının qarşısını almaq nisbətən mümkün oldu.
Ölkəmizdə ekoloji problemlərə - təbii ehtiyatlardan səmərəli istifadə məsələlərinə və təbii mühitin əvvəlki kimi qorunub-saxlanması, hava, su hövzələri və torpaq örtüyünün çirklənmədən mühafizə edilməsi problemlərinə kifayət qədər diqqətlə yanaşılır və bu istiqamətdə lazımi işlər görülür. Ulu Öndər Heydər Əliyev bununla bağlı demişdir: “...Təbiətin ölkəmizə bəxş etdiyi zəngin sərvətlərə xüsusi qayğı ilə yanaşmaq, belə misilsiz xəzinələri bəşəriyyətin gələcəyi naminə qorumaq üzərimizə düşən başlıca vəzifələrdəndir...”.
Azərbaycan Respublikası Konstitusiyasının 39-cu maddəsində (Sağlam ətraf mühitdə yaşamaq hüququ) göstərilir: “I. Hər kəsin sağlam ətraf mühitdə yaşamaq hüququ vardır. II. Hər kəsin ətraf mühitin əsl vəziyyəti haqqında məlumat toplamaq və ekoloji hüquqpozma ilə əlaqədar onun sağlamlığına və əmlakına vurulmuş zərərin əvəzini almaq hüququ vardır. III. Heç kəs ətraf mühitə, təbii ehtiyatlara qanunla müəyyən edilmiş hədlərdən artıq təhlükə törədə və ya zərər vura bilməz. IV. Dövlət ekoloji tarazlığın saxlanılmasına, yabanı bitkilərin və vəhşi heyvanların qanunla müəyyən edilmiş növlərinin qorunmasına təminat verir”. Əsas Qanun 78-ci maddədə təsbit edir ki, “Ətraf mühitin qorunması hər bir şəxsin borcudur”.
Konstitusiya müddəalarına uyğun olaraq Milli Məclis tərəfindən bu istiqamətdə zəngin hüquqi baza yaradılıb. 1997-ci ildə “Əhalinin radiasiya təhlükəsizliyi haqqında”, 2000-ci ildə “Xüsusi mühafizə olunan təbiət əraziləri və obyektləri haqqında”, 2001-ci ildə “Atmosfer havasının mühafizəsi haqqında”, 2002-ci ildə “Əhalinin ekoloji təhsili və maarifləndirilməsi haqqında”, 2014-cü ildə “Yaşıllıqların mühafizəsi haqqında” və s. qanunlar qəbul edilib.
2004-cü ildən başlayaraq Azərbaycan Respublikasında bərpaolunan enerji mənbələrindən istifadə olunması üzrə Dövlət Proqramı həyata keçirilib.
Azərbaycanın fiziki-coğrafi mövqeyi elədir ki, burada günəşli günlərin sayı üstünlük təşkil edir və əbəs yerə Vətənimizi “günəşli Azərbaycan” adlandırmırlar. Bu bir faktdır ki, dünyanın 11 iqlimindən 9-nun yerləşdiyi Azərbaycanda günəşli saatların miqdarı il ərzində 2400-3200 saat təşkil edir. Abşeron yarımadası, Bakı şəhəri, həmçinin güclü küləklərin daim əsdiyi ərazilərdəndir. Ölkəmizdə külək və günəş enerjisindən istifadə imkanları çox genişdir. Xüsusilə, Abşeron yarımadası, Xəzər dənizi sahili zolağı və şimal-qərb hissəsində olan adalar, Azərbaycanın qərbində Gəncə-Daşkəsən zonası və Naxçıvan Muxtar Respublikasının Şərur-Culfa ərazisi bu baxımdan əlverişli ərazilərdir.
Bu sahədə institusional potensialı artırmaq məqsədilə 2009-cu ildə Azərbaycanda Alternativ və Bərpa Olunan Enerji Mənbələri üzrə Dövlət Agentliyi yaradıldı. 2020-ci ilin sentyabrında isə bu agentlik ləğv edildi və Energetika Nazirliyi yanında Bərpa Olunan Enerji Mənbələri Dövlət Agentliyi yaradıldı.
Xatırladaq ki, 2024-cü il Azərbaycanda “Yaşıl dünya naminə həmrəylik ili” olub. Prezident İlham Əliyev Qarabağ və Şərqi Zəngəzuru “yaşıl enerji” zonası elan edib və 2022-2026-cı illər üzrə tədbirlər planı təsdiqlənib. Bu ərazilərin 2050-ci ilədək “Netto sıfır emissiya” zonasına çevrilməsi nəzərdə tutulur.
Qeyd edək ki, 44 günlük Vətən müharibəsi nəticəsində Azərbaycan əraziləri işğaldan azad edilib, 1 günlük antiterror tədbirlərindən sonra isə suverenliyimiz bütün ölkə ərazisində bərqərar olub. Hazırda Qarabağ regionunda və Şərqi Zəngəzurda tikinti-bərpa işləri geniş vüsət alıb. Bu ərazilərdə bir sıra yaşayış məskənləri “ağıllı şəhər” və “ağıllı kənd” layihələri əsasında qurulur, dağılmış ekosistem bərpa edilir.
Hamıya yaxşı bəllidir ki, respublikamız ənənəvi olaraq neft və qaz hasil edən, karbohidrogen ehtiyatlarını Avropaya nəql edən ölkədir. Lakin dövlət səviyyəsində aparılan düşünülmüş və müdrik siyasət nəticəsində bərpaolunan enerji mənbələrinə, bu mənbələrdən yararlanmaqla, təmiz enerji – yaşıl enerji istehsalına da kifayət qədər diqqət yetirilir.
Xatırladaq ki, 2024-cü il martın 1-də Bakıda Cənub Qaz Dəhlizi Məşvərət Şurası çərçivəsində nazirlərin 10-cu və Yaşıl Enerji Şurası çərçivəsində nazirlərin 2-ci iclasları keçirilib.
2023-cü ilin oktyabr ayında Xəzər regionunda və MDB məkanında ən böyük Günəş Elektrik Stansiyası istismara verilib. Azərbaycan “Qara Dəniz Yaşıl Kabel” layihəsi sayəsində Avropaya yaşıl enerji ixrac edən əsas ölkələrdən biri olacaq.
Məlum olduğu kimi, 1992-ci ildə Rio-de-Janeyro şəhərində keçirilmiş Yer Sammitində BMT-nin İqlim Dəyişmələri üzrə Çərçivə Konvensiyası imzalanıb. COP (Conference of Parties) bu Konvensiyanın icrasına nəzarət edən qurumdur. Ölkəmiz 2000-ci il iyulun 18-də “Birləşmiş Millətlər Təşkilatının “İqlim dəyişmələri haqqında” Çərçivə Konvensiyasına dair” 1997-ci il dekabrın 11-də Yaponiyanın Kioto şəhərində qəbul olunmuş Protokola qoşulub. BMT-nin İqlim Dəyişmələri üzrə Çərçivə Konvensiyası ilə bağlı Tərəflərin 21-ci Konfransında qəbul olunmuş Paris Sazişi 2016-cı ildə təsdiq edilib.
2024-cü ildə yaşıl dünya naminə keçirilən dünya miqyaslı tədbirlərdən ən əhəmiyyətlisi BMT-nin İqlim Dəyişmələri üzrə Çərçivə Konvensiyasının Tərəflər Konfransının 29-cu sessiyası – COP29-dur. Azərbaycan bu tədbirə uğurla ev sahibliyi edib.
Bütün COP konfranslarının məqsədi sənayedən əvvəlki dövrdə və 2015-ci il Paris Sazişinin tələb etdiyi kimi, karbon qazının miqdarını və qlobal temperatur artımını 1,5 dərəcə Selsi ilə məhdudlaşdırmaqdır. COP tədbirlərinin hədəflərindən biri də inkişaf etmiş ölkələr tərəfindən inkişaf etməkdə olan ölkələrə iqlim dəyişikliyinin təsirini azaltmaq və uyğunlaşmaqda kömək etmək üçün maliyyə yardımı üçün fond toplamaqdır.
Azərbaycanda keçirilmiş COP29 insanlığı düşündürən problemlərlə bağlı dərin bir müzakirə platformasına çevrildi. COP29-un Liderlər Sammitinin açılış mərasimində çıxış edən Prezident İlham Əliyev bildirmişdir: “Ötən ilin dekabrında təxminən 200 ölkənin yekdil qərarı ilə Azərbaycana COP29-a ev sahibliyi etmək şərəfi verildi. Biz bu qərarı ölkəmizə olan hörmətin əlaməti, beynəlxalq arenada oynadığımız fəal rolun dəyərləndirilməsi kimi görürük.
Azərbaycan Şimal ilə Cənub, Qərb ilə Şərqin qovuşduğu ölkədir və bu, təkcə coğrafiya ilə bağlı deyil. Biz müxtəlif beynəlxalq iştirakçılar arasında siyasi, mədəni, enerji, ticari və nəqliyyat körpülərini sala bilərik. Azərbaycanın başladığı meqalayihələr artıq Avrasiyanın enerji və daşımalar yollarını dəyişib və məhsuldar, çoxtərəfli əməkdaşlıq formatının qurulması ilə nəticələnib”.
Bakıda keçirilən COP29-a dünyanın 197 ölkəsindən 80 minə yaxın nümayəndə qatıldı. Planetimizin gələcək taleyi Bakıda müzakirə edildi. COP29 tarixə ilklərə imza atmaqla düşdü. Azərbaycan ədalətli və şəffaf, inklüziv və nəticəyönümlü yanaşma nümayiş etdirdi.
COP29 çərçivəsində “Gənclər iqlim fəaliyyətlərinin ön cəbhəsində” mövzusunda keçirilən konfransda Azərbaycanın Birinci vitse-prezidenti Mehriban Əliyeva çıxış edərək deyibdir: “Azərbaycan COP29-a ev sahibliyi etmək öhdəliyini üzərinə götürməklə, Qlobal Cənub və Qlobal Şimal, eləcə də inkişaf etmiş və inkişaf edən ölkələr arasında körpülər salmağa çalışır. Məqsədimiz bu məsələnin həllinə verdiyimiz töhfəni ortaq gələcəyə verəcəyimiz töhfəyə çevirməkdən ibarətdir. Bununla belə, bəzi hallarda dəstək vermək və konstruktiv dialoq aparmaq əvəzinə, biz çoxsaylı qərb mətbuatında böhtan və qarayaxma kampaniyalarının hədəfinə çevrilmişik ... COP29 siyasi hücumlar arenası deyil. O, iqlim böhranı qarşısında hamımızın birləşdiyi məkandır. Yalnız ədalətli əməkdaşlıq və real tədbirlərə hazırlıq bizi uğura aparacaq”.
Qeyd etdiyimiz kimi, COP29 bütün bəşəriyyəti narahat edən, planetimizi təhdid edən iqlim dəyişikliyinin müzakirə edildiyi mötəbər bir tədbir olub. İqlim dəyişikliyi problemi öz həllini tapmadıqca, ildən-ilə daha da kəskin xarakter almaqdadır. COP29-da iştirak edən BMT-nin Baş katibi Antonio Quterreş bununla bağlı demişdir: “Bütün dövlət nümayəndələrinə müraciət etmək istəyirəm ki, artıq itirməyə vaxtımız qalmayıb. İnsanlar, dövlətlər iqlim dəyişmələrinə qarşı mübarizə üçün vəsait ayırmalıdırlar. Əks halda, bu, bəşəriyyətə baha başa gələcək. İqlim maliyyələşməsi xeyirxah əməl deyil, bu, bir investisiyadır. Bu, ixtiyari məsələ deyil, məcburi məsələdir. Hər ikisi əvəzolunmaz tədbirdir, bunlar bəşəriyyətin gələcəyi və firavanlığı üçün lazımdır”.
Xatırladaq ki, COP29 çərçivəsində inkişaf etməkdə olan kiçik ada dövlətlərinin (SIDS) Sammiti də keçirilib. Sammitdə çıxış edən Prezident İlham Əliyev qeyd etmişdir ki, iqlim dəyişmələri hər bir ölkəyə, o cümlədən Azərbaycana təsir göstərir: “Görürük ki, Xəzər dənizi ilbəil daha da dayazlaşır. Görürük ki, çaylarımızda daha az su, dağlarımızda daha az qar var. Əfsuslar ki, keçmişdə heç vaxt görmədiyimiz daşqınlar və kəskin yağışlar bu gün reallıqdır. Bir sözlə, hər bir ölkə təsirə məruz qalır, lakin kiçik ada dövlətləri üçün bu ekzistensial təhlükədir”.
Azərbaycan kiçik ada dövlətlərinə özünün birmənalı dəstəyini nümayiş etdirir. Fəlakət qarşısında zəif olan bir sıra ölkələrə qasırğa, zəlzələ və daşqınların təsirini azaltmaq üçün yardım göstərib. Azərbaycanın Qoşulmama Hərəkatında dördillik sədrliyi dövründə ölkəmiz 80-dən artıq ölkəyə, o cümlədən 20 kiçik ada dövlətinə maliyyə və humanitar yardım göstərib. BMT-nin Baş katibi Antonio Quterreş də inkişaf etməkdə olan kiçik ada dövlətlərinin böyük ədalətsizliklərlə üzləşdiyini, iqlim dəyişmələrinin, artan qiymətlərin, COVID-19 pandemiyasının bu ölkələrə ciddi ziyan vurduğunu, onların hökumətlərinin çətin vəziyyətdə olduqlarını vurğulayıb. A.Quterreş G20 ölkələrinin dünyada hava çirkləndiricilərinin 80 faizinin yaranmasına cavabdeh olduğunu da xatırladaraq kiçik ada dövlətlərinin nümayəndələrinə xitabən deyib: “...Baş verən bu ədalətsizlik, dənizlərin səviyyəsinin yüksəlməsi sizin adaların gələcəyini təhlükə altına alır, sakinlər təbii fəlakətlərdən əziyyət çəkir, iqtisadiyyata böyük zərbə dəyir. Bu ədalətsizliyə son qoyulmalıdır”.
Dövlətimizin başçısı tədbirdə neokolonializm və iqlim dəyişmələri məsələsinə toxunaraq demişdir: “Fransa və Niderlandın xüsusən də Karib dənizi və Sakit Okean regionundakı dırnaqarası dəniz əraziləri iqlim dəyişmələrinin ən ciddi təsirinə məruz qalanlar sırasındadır. Artan dəniz səviyyəsi, kəskin hava şəraiti və biomüxtəlifliyin pozulması həmin regionlara ciddi təhlükə yaradır. Həmin icmaların səsi bir çox hallarda onların metropoliyalarındakı rejimləri tərəfindən susdurulur.
Yeni Kaledoniya, Fransa Polineziyası, Mayot, Vallis və Futuna, Korsika, Reunion, Qvadelupa, Martinika, Fransa Qvianası, Sen-Pyer və Mikelon, Sent-Mert və Sent Varfolomey kimi Fransa müstəmləkələrinin xalqları, eləcə də Niderlandın Aruba, Kurasao, Sənt-Maarten, Boneyr, Sent Yefstaxiy və Saba kimi müstəmləkələrinin xalqları, – gəlin, həmin ərazidəki xalqları alqışlayaq, – bu gün XXI əsrdə də müstəmləkə hakimiyyətindən əziyyət çəkirlər”.
1966-1996-cı illər ərzində Fransa Polineziyası Fransanın apardığı 193 nüvə sınağı səbəbindən ətraf mühitin ciddi pozulması ilə üzləşib. Fransa orada torpaq və suyun kəskin dərəcədə zəhərlənməsi və radiasiyasına görə məsuliyyət daşıyır. Radiasiya səviyyəsi 4900 faizi keçib.
Bu məsələ COP29 çərçivəsində Azərbaycan Milli QHT Forumu Pavilyonunda Bakı Təşəbbüs Qrupu tərəfindən təşkil olunan “Ekomüstəmləkə: müstəmləkə və neokolonial istismarın ətraf mühit mirası” adlı beynəlxalq konfransın müzakirə predmetinə də çevrilib.
Beynəlxalq konfransda hələ də müstəmləkə altında olan xalqlar, müstəmləkəçi dövlətlər tərəfindən təbii resursların istismarı, meşələrin qırılması, xlordekonla torpağın çirklənməsi və məcburi kənd təsərrüfatı monokulturası kimi tarixi müstəmləkəçilik təcrübələrindən söz açılıb. Bu xalqların üzləşdiyi iqlim böhranları, onların uzunmüddətli mənfi ekoloji nəticələri ilə bağlı müzakirələr aparılıb. Tədbirdə Fransa və Niderland müstəmləkəsi altında olan xalqların nümayəndələri ölkələrindəki ətraf mühitin acınacaqlı vəziyyətindən danışıblar. Bu baxımdan Fransa hökumətinin Fransız Polineziyasında, Qvadelupada, Martinikada, Mayotda, Yeni Kaledoniyada həyata keçirdiyi nüvə sınaqları, istifadə etdiyi zəhərli pestisidlərin ağır nəticələri xüsusi vurğulanıb. Qeyd edilib ki, Fransanın müstəmləkəsi altında olduğu üçün müstəqil qərar qəbul edə bilməyən Qvadelupada kənd təsərrüfatı sahələrinin əksəriyyəti çox təhlükəli olan xlordekon pestisidi ilə zəhərlənib və bu, biomüxtəlifliyi məhv edib. Dünyada bu zəhərli maddənin istifadəsinin ləğv edilməsinə baxmayaraq, Fransa hökuməti Qvadelupada və Martinikada bu pestisiddən hələ də istifadə edir. Nəticədə, həmin ərazilərdə kənd təsərrüfatının inkişafı mümkün deyil.
Çıxışlarda, həmçinin Fransız Polineziyasında Fransa tərəfindən həyata keçirilən nüvə sınaqlarının ekoloji fəsadlarının yaratdığı dəhşətli vəziyyət, radiasiyaya məruz qalmış əhaliyə Fransa tərəfindən kompensasiyanın hələ də ödənilməməsi, Yeni Kaledoniyada nikel yataqlarının istismarı, eləcə də Mayotun istismarı nəticəsində müxtəlif xəstəliklərin yayılması diqqətə çatdırılıb. Fransa və Niderlanddan yerli xalqların tələblərinə əməl etmək tələb edilib.
COP29 çərçivəsində növbəti əhəmiyyətli tədbirlərdən biri – İqlim, innovasiya, yaşıl iqtisadiyyat və ticarət üçün Türk Dövlətləri Təşkilatının (TDT) Tərəfdaşlığına dair Nazirlər Görüşü olub. Həmin tədbirdə qeyd olunub ki, müxtəlif istiqamətlər üzrə ölkələrarası tərəfdaşlığın və inteqrasiya proseslərinin güclənməsi ümumi rifah və qlobal çağırışlara adekvat yanaşma baxımından önəm kəsb edir. Tərəfdaşlıq vasitəsilə üzv dövlətlər davamlı inkişafa, iqlim problemlərinin həllinə və regional iqtisadi artımın təşviqinə sadiqliklərini nümayiş etdirirlər. TDT üzvlərinin vahid mövqelərinə görə, Azərbaycan türk dövlətləri arasında tərəfdaşlığın güclənməsinə mühüm töhfələr verir. Tədbirdə təşkilata üzv dövlətlərin müvafiq dövlət qurumlarının rəhbərlərinin İqlim, innovasiya, yaşıl iqtisadiyyat və ticarət üçün TDT Tərəfdaşlığının yaradılmasına dair Bakı Nazirlər Bəyanatı imzalanıb.
Asiya İnkişaf Bankı tərəfindən 2001-ci ildə təsis edilmiş Mərkəzi Asiya Regional iqtisadi Əməkdaşlıq (CAREC) Proqramı 11 ölkəni (Əfqanıstan, Azərbaycan, Çin, Gürcüstan, Qazaxıstan, Qırğızıstan, Monqolustan, Pakistan, Tacikistan, Türkmənistan və Özbəkistan) ehtiva edir. CAREC tərəfdaşlıq çərçivəsində, eyni zamanda, 6 çoxtərəfli maliyyə institutunu (Asiya İnkişaf Bankı, Avropa Yenidənqurma və İnkişaf Bankı, Beynəlxalq Valyuta Fondu, BMT-nin İnkişaf Proqramı və Dünya Bankı) özündə birləşdirir. Proqramın əsas məqsədi əməkdaşlıq vasitəsilə sürətli iqtisadi inkişafın və yoxsulluğun azaldılmasına nail olmaqdır.
2024-cü ilin doqquz ayı ərzində Azərbaycan ilə CAREC-ə üzv dövlətlər arasında ticarət dövriyyəsi təqribən 4 milyard dollara çatıb, CAREC ölkələrinin Azərbaycanın ümumi xarici ticarətində payı isə 11,5 faiz təşkil edib. COP29 çərçivəsində İqtisadiyyat Nazirliyinin təşkilatçılığı ilə İqlim, İnnovasiya və Ticarət üzrə CAREC Tərəfdaşlığına həsr olunmuş Yüksəksəviyyəli Sessiya keçirilib. Tədbirdə “İqlim, İnnovasiya və Ticarət üzrə CAREC Tərəfdaşlığına dair Bakı Bəyannaməsi” imzalanıb.
COP29 çərçivəsində, həmçinin “Xalis Sıfır Xəritəsi: Dayanıqlı enerji sisteminin qurulması” mövzusunda panel keçirilib. Paneldə sənayelərin yeni enerji modellərinə necə keçdiyi və yaşıl texnologiyalara sərmayə qoyduğu barədə mövzular gündəmə gətirilib.
COP29 çərçivəsində növbəti mühüm tədbir bərpaolunan enerji növlərinin tətbiq edildiyi sahələrin getdikcə genişləndirilməsi məsələlərinə həsr olunub. Belə ki, regionda bərpaolunan enerjinin tətbiqini sürətləndirmək və yaşıl sənayeləşməni təşviq etmək məqsədilə Mərkəzi Asiyada Enerji keçidi üzrə İnvestisiya Forumu keçirilib. Forumda Mərkəzi Asiya ölkələrində artan enerji tələbatını ödəmək, enerji mənbələrinin müxtəlifliyini təmin etmək, iqtisadi artımı dəstəkləmək və iqlim məqsədlərinə nail olmaq üçün yaşıl enerjidən istifadəni artırmağın yolları müzakirə edilib. Bu məqsədlərə çatmaq istiqamətində “Mərkəzi Asiyada Sürətləndirilmiş Bərpaolunan Enerji Tərəfdaşlığı” (APRECA) adlı proqram təsis edilib.
COP platformasında beş komponentdən ibarət olan üç əsas enerji təşəbbüsü elan edilib. Birinci təşəbbüs, tamamilə Azərbaycan təcrübəsinə əsaslanan və yaşıl enerji dəhlizlərinin, həmçinin yaşıl enerji zonalarının yaradılmasını təşviq edən “Yaşıl Enerji Vədi”dir. İkinci təşəbbüs “Enerji Saxlama və Şəbəkələr Öhdəliyi”dir ki, bu da 2030-cu ilə qədər qlobal enerji saxlama gücünü altı dəfə artıraraq 1500 GW-a çatdırmağı və 2040-cı ilə qədər 90 milyon km şəbəkə əlavə etməyi hədəfləyir. Üçüncü təşəbbüs isə “COP29 Hidrogen Bəyannaməsi”dir. Həm dövlət, həm də özəl sektorlar üçün bu bəyannamənin məqsədi tənzimləyici, texnoloji, maliyyələşdirmə və standartlaşdırma maneələrinin həll edilməsi üzrə rəhbər prinsip və prioritetlərlə yanaşı, təmiz hidrogen və onun törəmələri üzrə qlobal bazarın potensialından istifadəni təmin etməkdir.
Bu təşəbbüslər Azərbaycanı bərpaolunan enerjinin inkişafı və ixracında lider mövqeyə yüksəltməklə yanaşı, genişmiqyaslı ötürmə, uzaq potensial enerji mənbələrinin istehlak mərkəzləri ilə əlaqələndirilməsi, enerji təchizatı ilə tələbat arasında tarazlığın təmin edilməsi və böyük həcmdə yaşıl enerji güclərinin şəbəkəyə inteqrasiyası ilə qlobal miqyasda təmiz enerjinin inkişafını sürətləndirmək üçün çox yaxşı perspektivə malikdir.
COP29 çərçivəsində “Bakı Beynəlxalq Dəniz Ticarət Limanı” QSC, ADA Universiteti, IDEA İB, “Caspian İntegrated Scientific Network” (CASPISNET), ABŞ-ın Kaliforniya Universiteti (UCLA) və BMT-nin Ətraf Mühit Proqramı (ƏMP) tərəfindən birgə təşkil olunan “Xəzər dənizi hövzəsi: risklərin qiymətləndirilməsi və aradan qaldırılması” mövzusunda dəyirmi masa da təşkil edilib. Heydər Əliyev Fondunun vitse-prezidenti, IDEA (Ətraf Mühitin Mühafizəsi Naminə Beynəlxalq Dialoq) İctimai Birliyinin təsisçisi və rəhbəri Leyla Əliyeva müzakirələrdə iştirak edib.
Tədbirdə Leyla Əliyeva Xəzər dənizinin ətraf mühitinin mühafizəsinin əhəmiyyətini vurğulayaraq, dünya göllərinin ümumi su ehtiyatlarının 40 faizdən çoxunu təşkil edən Xəzər dənizinin malik olduğu zəngin ekosistem barədə məlumat verib. Ətraf mühitin mühafizəsi sahəsində gənclərin roluna böyük önəm verən Leyla Əliyeva Xəzər dənizinin gələcək nəsillər üçün qorunub saxlanılması istiqamətində çalışacaq gənc mütəxəssislərin yetişdirilməsini əhəmiyyətli hesab edib.
Xəzər dənizinin unikal ekoloji sisteminin qorunması naminə monitorinq və davamlı təhlillərin aparılması vacibdir. Bu məqsədlə beynəlxalq ekspertlər və tədqiqat mərkəzlərinin nümayəndələrinin birgə layihə və təşəbbüslərlə çıxış etməsi məqsədəuyğundur. COP29 çərçivəsindəki tədbirdə Xəzər dənizində müşahidə olunan hərtərəfli problemlərin öyrənilməsi və onların mümkün həll yollarına dair təkliflərin irəli sürülməsi məqsədilə Xəzər İqlim və Dayanıqlılıq Mərkəzinin yaradılması elan edilib.
Növbəti vacib sənədlərdən biri COP29 çərçivəsində ICESCO ilə IDEA İctimai Birliyi arasında imzalanmış niyyət protokolu olub. Niyyət protokolunun məqsədi iqlim dəyişmələri ilə mübarizə sahəsində ICESCO ilə IDEA arasında ikitərəfli əməkdaşlığın genişləndirilməsi, ətraf mühitin qorunmasına yönələn tədbirlərdə birgə iştirak və hər iki təşkilatın fəaliyyət istiqamətləri ilə uyğunluq təşkil edən digər müvafiq fəaliyyətlərin müştərək icrasından ibarətdir. Hər iki təşkilat ICESCO-ya üzv dövlətlərdə ətraf mühitin mühafizəsi, torpağın deqradasiyasının qarşısının alınması, qida və su təhlükəsizliyinin təmin olunması, məlumatlandırma işlərinin aparılması, birgə tədqiqat işləri və pilot layihələrin həyata keçirilməsi, gənclərin və könüllülərin iştirakçılığının artırılması, mübadilə proqramlarının icrası, eləcə də bilik və ən yaxşı təcrübələrin paylaşılması istiqamətində əməkdaşlığın genişləndirilməsinə dair razılığa gəliblər.
Hesab edirik ki, COP29 çərçivəsində keçirilən və önəmli əhəmiyyət kəsb edən tədbirlərdən biri də “Su, enerji, ərzaq və ekosistemlər üzrə əməkdaşlıq vasitəsilə iqlim fəaliyyətlərinin sürətləndirilməsi” mövzusunda konfrans idi. Tədbirdə qeyd olunub ki, iqlim dəyişmələri getdikcə su, ərzaq və ekosistemə daha çox təsir edir. “Regional əməkdaşlıq üzrə perspektivlər” mövzusunda panel müzakirələrdə çıxışı zamanı BMT-nin Ərzaq və Kənd Təsərrüfatı Agentliyinin (FAO) Avropa və Mərkəzi Asiya üzrə regional nümayəndəsi Viorel Gutu hazırda dünyada 730 milyon insanın aclıqla üz-üzə qaldığını açıqladı. Onun sözlərinə görə, 2050-ci ilə kimi dünya əhalisinin 10 milyarda çatacağı proqnozlaşdırılır və buna görə də ərzaq istehsalı 2 dəfədən çox artırılmalıdır.
Ekologiya və Təbii Sərvətlər Nazirliyinin, IDEA İctimai Birliyinin və Ümumdünya Təbiəti Mühafizə Fondunun birgə təşkilatçılığı ilə COP29 çərçivəsində “Dəyişən iqlim şəraitində bəbirlərin mühafizəsi” mövzusunda panel müzakirələri keçirilib. Heydər Əliyev Fondunun vitse-prezidenti, IDEA İB-nin təsisçisi və rəhbəri Leyla Əliyeva tədbirin açılışında çıxış edərək iqlim dəyişmələrinin və qlobal ekoloji sistemdə mənfi tendensiyaların müşahidə edilməsinin Qafqaz bəbirləri də daxil olmaqla, bir çox canlının populyasiyasını təhlükə altına qoyduğuna diqqət çəkib. Bildirib ki, temperaturun yüksəlməsi və digər çoxsaylı təbii kataklizmlər bəbirlərin təbiətdə sağ qalmasını çətinləşdirir. O, bəbirlərin səmərəli mühafizəsini təmin etmək məqsədilə qlobal səyləri daha da möhkəmləndirməyə çağırıb. Həmin gün COP29 Sədrliyi, IDEA İB və Beynəlxalq Təbiəti Mühafizə İttifaqının birgə təşkilatçılığı ilə keçirilən “Qlobal liderlərin dialoqu: Təbiət üçün müsbət gələcəyə nail olmaq məqsədilə iqlim fəaliyyəti və biomüxtəlifliyin qorunması və Paris Sazişinin məqsədlərinə uyğunlaşdırılması” mövzusunda panel müzakirələrində də Leyla Əliyeva iştirak edib. O, iqlim dəyişmələrinin və biomüxtəlifliyin itirilməsinin planetimizə vurduğu zərərin miqyaslarını vurğulayaraq, beynəlxalq ictimaiyyət tərəfindən təcili tədbirlərin görülməsinin zəruri olduğunu bildirib.
COP29, eyni zamanda, məhsuldarlığı ilə yadda qalıb. İqlim konfransı çərçivəsində “Dayanıqlı, rəqəmsal Orta Dəhliz və onun hüdudlarından kənar” mövzusunda nazirlərin dəyirmi masası, “Azərbaycan Dəmir Yolları” QSC və Beynəlxalq Dəmir Yolları İttifaqının birgə təşkilatçılığı ilə “Nəqliyyat dəhlizləri ilə dayanıqlı gələcəyə doğru: İqlim siyasətində dəmir yolları” adlı tədbir, “Beynəlxalq aviasiya və iqlim dəyişikliyi” adlı yüksəksəviyyəli panel müzakirəsi, “İqlim fəaliyyətinin təkmilləşdirilməsi üçün innovativ həllər və gələcək addımlar” mövzusunda dəyirmi masa, “Şəhərlərdə təbiət, sağlamlıq və dayanıqlılıq” mövzusunda yüksək səviyyəli dəyirmi masa, “Yaşıl binalar və tikinti sektorunun dekarbonizasiyası” mövzusunda panel və digər tədbirlər keçirilib, müvafiq qərarlar qəbul edilib. Yaşıl Şəhər Liderlərinin Dəyirmi Masasında SPECA İqlim Ağıllı Şəhərlər Forumu üzrə Bakı Bəyannaməsi imzalanıb, “Xəzəryanı dövlətlərin nazirlərinin və yüksəkvəzifəli şəxslərinin Xəzər dənizi səviyyəsinin azalması ilə bağlı əməkdaşlığın gücləndirilməsi haqqında Bəyannamə” qəbul edilib, “SOCAR Green” və “PowerChina” şirkətləri arasında Azərbaycanda bərpaolunan enerji layihələrinin inkişafında birgə imkanların araşdırılması məqsədilə anlaşma memorandumu imzalanıb, “Qlobal İqlim Şəffaflığı üzrə Nazirlərin Dəyirmi Masasında Bakı Bəyannaməsi qəbul olunub və s.
COP29-un bağlanış plenar iclasında müzakirələrin hesabatları və iclasların protokolları, həmçinin razılaşdırılmış sənədlər təsdiqlənib. COP29-un yüksək səviyyədə təşkilinə görə Azərbaycana rəsmi şəkildə təşəkkür elan edilməsi barədə qətnamə qəbul olundu.
Ötən il noyabrın 24-də Prezident İlham Əliyev sosial şəbəkə hesablarında “COP29 iqlim diplomatiyasında dönüş nöqtəsidir!” sərlövhəsi ilə paylaşımında Bakıda çox yüksək səviyyədə təşkil edilmiş və başa çatmış COP29 barədə bildirmişdir: “Müddətin qısa olmasına baxmayaraq, Azərbaycan COP-un rahat və yüksək səviyyədə keçirilməsi üçün bütün lazımi hazırlıqları həyata keçirməyə nail oldu. Mübaliğəsiz deyə bilərik ki, Bakı COP tədbiri ən möhtəşəm COP-lardan biri kimi tarixə düşəcək.
Biz 80 dövlət və hökumət başçısının, qeydiyyatdan keçmiş 76 mindən çox iştirakçının qatıldığı COP29-un çox yaxşı təşkil olunması ilə bağlı bütün qonaqlardan yüksək qiymət almaqdan qürur duyuruq.
Genişmiqyaslı və planlaşdırılmış böhtan və qarayaxma kampaniyasına baxmayaraq, Azərbaycan iqlim danışıqlarında tarixi nəticələr əldə etməyə müvəffəq oldu.
“Yaşıl dünya naminə həmrəylik” şüarını rəhbər tutan Azərbaycan bitərəf vasitəçi kimi çıxış edərək danışıqların qərəzsiz aparılması üçün bütün imkanları yaratdı. Bütün proses boyu biz inkişaf etməkdə olan ölkələrin, xüsusilə kiçik ada dövlətlərinin və ən az inkişaf etmiş dövlətlərin ehtiyaclarını nəzərə alan nəticə əldə etməyə çağırış etdik, çünki onlar iqlim dəyişmələrinin ağır yükünü daşıyırlar və ekzistensial təhlükə ilə üzləşirlər. Biz, həmçinin müstəmləkə idarəçiliyi ilə daha da ağırlaşan ekoloji problemlərdən əziyyət çəkən xalqlar və regionlar ilə həmrəylik nümayiş etdirdik”.
Beləliklə, COP29-un qəbul etdiyi qərarlar planetimizin gələcəyi üçün tarixi əhəmiyyət kəsb edir. Tədbirin sonunda yeni iqlim hədəfi - COP29-un əsas prioriteti olan iqlim maliyyəsi üzrə Yeni Kollektiv Kəmiyyət Hədəfi qəbul olunub. Hər il inkişaf etməkdə olan ölkələrə 1,3 trilyon dollar iqlim maliyyəsini yönəltməyi nəzərdə tutan yeni öhdəlik olan Bakı Maliyyə Məqsədi barədə razılıq əldə edilib. Bakı Maliyyə Məqsədi inkişaf etmiş ölkələrin 2035-ci ilə qədər inkişaf etməkdə olan dövlətlər üçün hər il ən azı 300 milyard dollar məbləğində vəsaitin səfərbər olunmasına rəhbərlik etməsini nəzərdə tutan əsas hədəfləri müəyyənləşdirir. 2015-ci ildən bəri ilk dəfə olaraq COP29-da Paris Sazişinin 6-cı maddəsi tam şəkildə işlək vəziyyətə gətirilib. 6-cı maddə ilə bağlı yekdilliklə qəbul edilən qərarlar ətraf mühitin bütövlüyünü, şəffaflığı və karbon bazarlarının möhkəmliyini təmin etməkdə mühüm rol oynayacaq. 2022-ci ildə təşəbbüs kimi irəli sürülmüş və iqlim dəyişmələrinin təsirlərinə ən çox məruz qalan ölkələrə maliyyə yardımını nəzərdə tutan İtki və Zərər Fondunun tam şəkildə institutlaşdırılması təmin edən qərar qəbul edilib. Fond artıq gələn ildən etibarən fəaliyyətə başlayacaq.
COP29-un Bakıda keçirilməsi ölkə ictimaiyyətinin iqlim dəyişikliyi və ətraf mühit problemlərinə həssaslığını artırmaq baxımından da əhəmiyyətli idi. Belə ki, qlobal istiləşmə, ekstremal hava hadisələri və təbii sərvətlərin tükənməsi kimi məsələlərin müzakirəsi ictimaiyyəti bu problemlərin vacibliyi ilə daha yaxından tanış edib. Dövlət qurumları karbon emissiyalarını azaltmaq üçün strateji planlar hazırlayacaq, özəl sektor isə fəaliyyətlərində ekoloji standartlara daha çox əməl etməli olacaq. Bu yanaşma təkcə dövlət orqanlarının deyil, həm də biznes strukturlarının fəaliyyət istiqamətlərini dəyişdirməyə səbəb olacaq. Bu konfrans çərçivəsində təqdim olunan beynəlxalq təcrübə və texnologiyalar ölkədə bərpaolunan enerji mənbələrinin tətbiqini genişləndirəcək.
Tədbir çərçivəsində aparılmış müzakirələr və qəbul edilmiş qərarlar ölkədə sosial məsuliyyət çərçivəsində icra edilən ekoloji layihələrin artmasına da imkan verəcək. Dövlət və özəl sektor tərəfindən ağacəkmə aksiyaları, təkrar emal mərkəzlərinin yaradılması, şəhər ərazilərinin yaşıllaşdırılması kimi bir çox faydalı kampaniyalar daha intensiv hal alacaq. Bu layihələr təkcə ətraf mühitin mövcud durumunun yaxşılaşdırılmasına deyil, eyni zamanda, ictimaiyyətin həyat keyfiyyətinin yüksəldilməsinə səbəb olacaq. Xüsusilə şəhər ərazilərində yaşıllıq sahələrinin artırılması insanların sağlamlığına və sosial rifahına müsbət təsir göstərəcək. COP29 çərçivəsində Azərbaycanın inkişaf etmiş ölkələrin yaşıl iqtisadiyyat sahəsində və iqlim dəyişikliyinə qarşı mübarizə istiqamətində təcrübələrindən bəhrələnməsi üçün geniş imkanlar yaranıb. Azərbaycanın beynəlxalq səviyyədə nüfuzu artıb, ölkə gələcək ekoloji investisiyalar üçün daha cəlbedici bir məkana çevrilib.