Məhəmməd Füzuli orta əsr Azərbaycan şairi, mütəfəkkir, filosof, Azərbaycan Ədəbiyyat tarixində divan janrının ən məşhur simasıdır.“Tehsil365” onun həyat və yaradıcılığını araşdıraraq oxuculara Məhəmməd Füzulinin bənzərsiz sənət dünyasını təqdim edir:
Məhəmməd ibn Süleyman, tanınmış adı ilə Məhəmməd Füzuli, 1494-cü ildə Bağdad yaxınlığındakı Kərbəlada dünyaya gəlib. O, Azərbaycanda məşhur olan türk mənşəli Bayat tayfasına mənsub idi. Atası Süleyman İraqa Azərbaycanın Ərəş mahalından köçmüşdü. 1508-ci ildə I Şah İsmayıl Bağdadı ələ keçirərək İraqı Səfəvi dövlətinə birləşdirdi, bir müddət sonra isə şəhər Osmanlı İmperiyasının tərkibinə daxil oldu. Beləliklə, Füzulinin yaradıcılığının ilk dövrləri İraq-Ərəb coğrafiyasında Səfəvilər hakimiyyəti dövrünə təsadüf edir.
Füzuli yüksək savadlı idi və atasının dəstəyi ilə orta əsr elmlərindən tibb, məntiq, riyaziyyat və bir sıra humanitar elmləri öyrənmiş, dini-fəlsəfi cərəyanlarla yaxından tanış olmuşdur. O, şeir və nəsr əsərlərini üç dildə — azərbaycanca, farsca və ərəbcə yazmış, Nəsimidən sonra Azərbaycan dilində yazan ən böyük şairlərdən biri hesab olunur.
Şair əsasən lirik və məhəbbət mövzularında yaradıcılıqla məşğul olmuş, eyni zamanda ictimai və maarifçi düşüncələrini əsərlərində əks etdirmişdir. Farsca əsərləri arasında “Həft Cam” (“Yeddi Cam”, “Saqinamə”), “Səhhət və Mərəz” və “Rindü Zahid” diqqət çəkir. Azərbaycanca yazdığı əsərlər arasında isə “Bəngü Badə”, “Söhbətül-Əsmar”, “Leyli və Məcnun”, “Hədiqətüs-Süəda”, “Şikayətnamə” və “Hədisi-Ərbəin” öndə gəlir. “Leyli və Məcnun” Füzulinin yeganə alleqorik olmayan poemasıdır, “Hədiqətüs-Süəda” isə onun ən həcimli əsəri sayılır.
Füzulinin məşhur qəzəlləri arasında “Məni candan usandırdı”, “Söz”, “Olsaydı məndəki qəm”, “Can vermə qəmi-eşqə ki, eşq afəti-candır”, “Canı kim cananı üçün sevsə cananın sevər”, “Məndə Məcnundan füzun aşiqlik istedadı var”, “Yetər ey fələk”, “Tutuşdu qəm oduna”, “Pənbeyi-daği-cünun içrə nihandır bədənim”, “Ey könül, yarı istə, candan keç”, “Könül səccadəyə basma ayaq, təsbihə əlurma”, “Rəmazan oldu çəkib şahidi-mey pərdəyə ru”, “Ey bivəfa ki, adət olubdur cəfa sana” və “Aşiq oldum yenə bir tazə güli-rənayə” xüsusilə seçilir.
Məhəmməd Füzulinin əsərləri musiqi sahəsində də ilham mənbəyi olmuşdur. “Leyli və Məcnun” operası Üzeyir Hacıbəyov tərəfindən musiqiləşdirilmiş, “Füzuli” vokal-simfonik poemasını Ramiz Mustafayev, simfonik poemasını isə Arif Məlikov yaratmışdır. Həmçinin “Şəbi-hicran” lirik poеması xor və böyük simfonik orkestr üçün Məmməd Quliyev tərəfindən musiqi əsərinə çevrilmişdir.
Taun xəstəliyindən əziyyət çəkən Məhəmməd Füzuli 1556-cı ildə Kərbəlada vəfat etmiş və eyni şəhərdə dəfn olunmuşdur. O, şərq ədəbiyyatında lirika və məhəbbət poeziyasının unudulmaz siması kimi yad edilir.
Məni candan usandırdı
Məni candan usandırdı, cəfadan yar usanmazmı?
Fələklər yandı ahimdən, muradım şəmi yanmazmı?
…
Qəmu bimarinə canan dəvayi-dərd edər ehsan.
Neçin qılmaz mənə dərman, məni bimar sanmazmı?
…
Qəmim pünhan tutardım mən, dedilər yarə qıl rövşən
Desəm, ol bivəfa bilməm, inanarmı, inanmazmı?
…
Şəbi-hicran yanar canım, tökər qan çeşmi-giryanım
Oyadar xəlqi əfğanım, qara bəxtim oyanmazmı?
…
Güli-rüxsarinə qarşu gözümdən qanlı axar su,
Həbibim, fəsli-güldür bu, axar sular bulanmazmı?
…
Degildim mən sənə mail, sən etdin əqlimi zail,
Mənə tən eyləyən qafil səni görcək utanmazmı?
…
Füzuli rindü şeydadır, həmişə xəlqə rüsvadır,
Sorun kim, bu nə sevdadır, bu sevdadan usanmazmı?