Azərbaycanın XIX əsr mədəniyyət tarixi dəyərli şəxsiyyətlərin, görkəmli maarifçilərin və şairlərin adı ilə zəngindir. Onların sırasında xüsusi yeri tutan, həm ədəbi irsi, həm də xeyriyyəçilik fəaliyyəti ilə xalqın yaddaşında silinməz iz qoyan şəxsiyyət isə Qarabağ xanı Mehdiqulu xanın qızı Xurşidbanu Natəvandır. O, yalnız bir şair kimi deyil, həm də xeyirxah insan, maarif və mədəniyyət hamisi kimi tarixə düşmüşdür.
Uşaqlığı və ailə mühiti
Xurşidbanu Natəvan 1832-ci ildə Şuşada dünyaya göz açmışdır. O, Qarabağ xanlığının sonuncu hökmdarı Mehdiqulu xanın və Cavanşir nəslinə mənsub olan ailənin övladı idi. Atasının siyasi mövqeyi, anasının isə mədəniyyətə yaxınlığı Natəvanın formalaşmasında mühüm rol oynamışdır. Uşaqlıqdan incə qəlbi, zərif duyğuları ilə seçilən Natəvan ədəbiyyata böyük maraq göstərmiş, ərəb və fars dillərini öyrənmişdir.
Ədəbi yaradıcılığı
Natəvan ədəbi məclislərin fəal iştirakçısı olmuş, öz dövründə yüksək istedadı ilə seçilmişdir. O, “Natəvan” təxəllüsü ilə qəzəllər, qoşmalar və mürəkkəb şeir formalarında əsərlər yazmışdır. Onun poeziyasında sevgi, məhəbbət, insanpərvərlik və təbiət motivləri üstünlük təşkil edirdi.
Xurşidbanu Natəvanın ən mühüm xidmətlərindən biri 1870-ci illərdə Şuşada “Məclisi-üns” adlı ədəbi məclisi yaratması idi. Bu məclis Azərbaycanın ədəbi həyatında mühüm hadisəyə çevrilmiş, dövrün istedadlı şair və aşıqlarını bir araya toplamışdı. Məclisin fəaliyyəti sayəsində Qarabağ ədəbi mühiti daha da zənginləşmişdir.
Xeyriyyəçilik fəaliyyəti
Natəvan yalnız ədəbiyyatla kifayətlənməmiş, həm də xeyriyyəçi kimi tanınmışdır. Onun ən böyük xidmətlərindən biri Şuşada su kəmərinin çəkdirməsi olmuşdur. Bu addım təkcə şəhərin abadlığına deyil, həm də insanların gündəlik həyatına ciddi təsir göstərmişdir. Natəvan həmçinin yoxsul ailələrə yardım etmiş, gənc şair və sənətkarların inkişafına dəstək vermişdir. Xurşidbanu Natəvan 1897-ci ildə dünyasını dəyişmişdir. Lakin onun adı, xatirəsi və yaradıcılığı bu gün də yaşayır. Onun əsərləri Azərbaycan poeziyasının incilərindən sayılır, şeirlərindəki səmimiyyət və duyğusal zənginlik oxucuları düşündürür.
Bu gün Bakıda və Şuşada Natəvanın abidələri ucaldılıb. O, yalnız Qarabağın deyil, ümumilikdə Azərbaycan mədəniyyətinin simvoluna çevrilmişdir.
Xurşidbanu Natəvan Azərbaycan ədəbiyyatında qadın şairlərin öncüllərindən biri olmaqla yanaşı, həm də xeyriyyəçiliyi və xalqına sevgisi ilə seçilən nadir şəxsiyyətlərdəndir. Onun həyatı bir daha sübut edir ki, qadın həm ədəbiyyatda, həm də cəmiyyətdə böyük rol oynaya bilər. Natəvanın adı hər zaman Azərbaycan mədəniyyətinin şərəfli səhifələrində qalacaq.