Ontologiya fəlsəfənin ən qədim və əsas sahələrindən biri olaraq varlığın mahiyyətini, “nə mövcuddur?” sualını araşdırır. Onun tarixi qədim yunan fəlsəfəsindən başlayır. Parmenid varlığı dəyişməz və vahid, Heraklit isə hər şeyi axar və dəyişən hesab etmişdir. Platon ideyalar aləminin reallığını irəli sürmüş, Aristotel isə varlığı substansiya və kateqoriyalar sistemi ilə izah etməyə çalışmışdır.
“Tehsil365”in araşdırmasına görə, orta əsrlərdə mübahisələr əsasən “universaliyalar problemi” üzərində cəmlənmiş, realistlər ümumi anlayışların müstəqil mövcudluğunu, nominalistlər isə onların sadəcə adlandırma olduğunu müdafiə etmişlər. Yeni dövrdə Dekart dualizmi, Spinoza monizmi, Leybnits monadologiyanı, Hum isə skeptisizmi inkişaf etdirmişdir. Kant isə varlığı bilavasitə dərk etməyin mümkünsüzlüyünü vurğulayaraq “noumen” və “fenomen” anlayışlarını ortaya qoymuşdur. XX əsrdə analitik fəlsəfə çərçivəsində Kvain “ontoloji öhdəlik” anlayışını formalaşdırmış, fenomenologiyada Heidegger “varlığın mənası” problemini əsas müzakirə mövzusuna çevirmişdir.
Ontologiya yalnız tarixi fikir xəritəsi deyil, həm də bir sıra əsas kateqoriyalarla işləyir. Substansiya və xassə, obyekt və proses, hissə və bütöv münasibətləri, identiklik və davamlılıq, zaman və məkanın statusu bu sahənin mərkəzi anlayışlarıdır. Bu müzakirələrdə suallar çoxdur: obyektlər zaman içində necə eyni qalır, xassələr müstəqil mövcuddurmu, yalnız indi mövcuddur, yoxsa keçmiş və gələcək də realdır, məkan–zaman müstəqil substansiyadır, yoxsa sadəcə münasibətlər sistemidir? Bütün bunlar ontoloji diskussiyaların əsas istiqamətləridir.
Müasir dövrdə ontologiyanın əhəmiyyəti yalnız nəzəri deyil, həm də praktiki sahələrdə özünü göstərir. Sosial ontologiya pul, hüquq, sosial institutlar kimi obyektlərin reallığını izah edir. İnformatikada “ontologiya” anlayışı terminoloji sistemlərin qurulması, bilik qrafiklərinin yaradılması və süni intellekt sahəsində tətbiq olunur. Təbiət elmlərində növlərin, qanunların və səbəbliliyin ontoloji statusu araşdırılır. Fizikada kvant obyektlərin və sahələrin reallığı, biologiyada isə növlərin və genetik quruluşların mövcudluğu müzakirə olunur.
Nəticə olaraq, ontologiya varlığın ən ümumi xəritəsini qurmağa çalışan fəlsəfi sahədir. O, həm tarixi mübahisələrin mirasını yaşadır, həm də elmlə və gündəlik həyatla sıx əlaqədədir. “Nə mövcuddur?” sualının cavabı yalnız nəzəri mülahizə deyil, insanın dünyanı anlama, dəyərləndirmə və orada öz yerini müəyyənləşdirmə cəhdidir. Ontologiyanın gücü də məhz bu suallara verdiyi çoxşaxəli cavablarda özünü göstərir.