Şagirdlərin elmi marağını artırmaq üçün ən təsirli dərs yanaşması hansıdır?Biz bu suala aydınlıq gətirmək üçün Təhsil Ekspertlərinə üz tutduq.
Təhsil eksperti Kamran Əsədov “Tehsil365” ə verdiyi açıqlamada bildirib ki:
“Müasir təhsil sistemində şagirdlərin elmi marağının səviyyəsi cəmiyyətin intellektual potensialını müəyyən edən əsas göstəricilərdən biridir. Təhlillər göstərir ki, son illərdə Azərbaycanda Elm və Təhsil Nazirliyi tərəfindən həyata keçirilən yeniliklər — xüsusilə STEAM təhsilinin genişləndirilməsi, məktəblərdə tədqiqat yönümlü dərs modellərinin tətbiqi və fənlərarası inteqrasiyanın təşviqi — bu sahədə nəzərəçarpan dəyişikliklər yaradıb. Lakin elmi marağın formalaşması sistemli, pedaqoji və psixoloji aspektləri özündə birləşdirən uzunmüddətli prosesdir. Əgər dərs yalnız bilik ötürmə mərhələsində qalırsa, şagirdin öyrənməyə həvəsi azalır; əksinə, o, araşdırma və sualvermə imkanına sahib olduqda öyrənmə dəyər və mənəvi anlam qazanır.
Azərbaycan Respublikasının “Təhsil haqqında” Qanununun 4-cü maddəsində qeyd olunur ki, təhsil “şəxsiyyətin yaradıcı potensialının inkişafına” yönəlməlidir. Bu müddəa elmi marağın artırılmasını təhsil siyasətinin prioritet istiqaməti kimi müəyyən edir. Elmi maraq yaradıcı təfəkkür, eksperiment və müstəqil tədqiqat bacarığı ilə birbaşa əlaqədardır. Lakin aparılmış müşahidələr göstərir ki, ölkədəki ümumtəhsil məktəblərinin yalnız 27 faizində şagirdlər dərs prosesində laboratoriya, eksperiment və layihə əsaslı fəaliyyətlərdə müntəzəm iştirak edirlər. Qalan hissədə təlim hələ də reproduktiv xarakter daşıyır və “müəllim danışır – şagird yazır” prinsipi üstünlük təşkil edir. Bu isə elmi düşüncə və təcrübi öyrənmə arasındakı əlaqəni zəiflədir.
Elm və Təhsil Nazirliyinin 2023–2025-ci illər üçün Təhsil Strategiyasında göstərildiyi kimi, “tədqiqat yönümlü dərs mühiti yaradılacaq, şagirdlərə eksperimentlər və modelləşdirmə vasitəsilə öyrənmə imkanı veriləcək.” Bu yanaşma dünyanın qabaqcıl təhsil modelləri ilə uzlaşır. Məsələn, Finlandiyada dərs vaxtının 35 faizi araşdırma, təcrübə və layihə işlərinə sərf olunur, nəticədə PISA 2022 göstəricilərinə əsasən, bu ölkə “elmi savadlılıq” indikatorunda 5-ci yeri tutub. Eyni modeli Cənubi Koreya da tətbiq edir: burada “Inquiry-Based Learning” (sual yönümlü öyrənmə) metodu hər bir tədris proqramının mərkəzində dayanır. Azərbaycan məktəblərində bu istiqamətdə başlanan “STEAM layihəsi” artıq 300-dən çox məktəbdə tətbiq edilir və 70 minə yaxın şagird bu proqramdan faydalanır. Bu, şagirdlərin elmi marağının və tədqiqat bacarıqlarının formalaşması üçün böyük potensial yaradır.
Nazirliyin bu sahədə gördüyü işlərin müsbət tərəfi ondadır ki, təlimin klassik mexanizmləri dəyişməyə başlayıb, müəllimlər artıq “məlumat verən” deyil, “öyrənməni yönləndirən” rola keçir. Bu, XXI əsr təhsilinin əsas fəlsəfəsidir. Lakin bəzi çatışmazlıqlar da müşahidə olunur: tədris planlarında eksperiment və layihə işləri üçün ayrılmış vaxt məhduddur; laboratoriyalar yalnız 40 faiz məktəbdə funksional vəziyyətdədir; müəllimlərin bir hissəsi isə innovativ təlim metodları ilə bağlı ixtisasartırma kurslarından keçməyib. Bu amillər elmi marağın formalaşmasında institusional baryerlər yaradır.
Elmi marağın formalaşması üçün dərs mühiti təkcə bilik ötürməməli, həm də düşünmə və mübahisə etmə mədəniyyətini inkişaf etdirməlidir. Finlandiyada, Estoniyada və Kanadada şagirdin “nəyə inanırsan və niyə belə düşünürsən?” sualına cavab axtarması tədqiqatın başlanğıcı sayılır. Azərbaycanda da bu yanaşma tətbiq olunarsa, tədricən “əzbərləyən şagird” modeli “analitik şagird” modeli ilə əvəzlənəcək. Bu, həm də “Ümumi təhsilin dövlət standartı”nın 2020-ci ildə qəbul olunmuş yeni redaksiyasına tam uyğundur. Həmin sənəddə vurğulanır ki, tədris prosesinin məqsədi “şagirdin təhlil və tədqiqat bacarıqlarını inkişaf etdirmək” olmalıdır.
Nazirliyin son illərdə həyata keçirdiyi “Rəqəmsal Məktəb” layihəsi də elmi marağın inkişafına mühüm təsir göstərir. Elektron laboratoriyalar, simulyasiya proqramları və virtual təcrübələr elmi anlayışların tətbiqi imkanlarını genişləndirib. Məsələn, 2024-cü ildə bu platformada 150 min şagird interaktiv elmi fəaliyyətlərdə iştirak edib və onların 73 faizində elmi fənlər üzrə nəticələr yüksəlib. Bu, informasiya texnologiyalarının elmi marağa təsirinin bariz göstəricisidir.
Dünya təcrübəsi göstərir ki, elmi marağın formalaşması yalnız dərs formatı ilə deyil, məktəb mədəniyyəti ilə də bağlıdır. ABŞ-da “Science Fairs”, Almaniyada “Jugend forscht”, Türkiyədə “TÜBİTAK” kimi tədbirlər uşaqlarda elmə qarşı məsuliyyət və qürur hissi yaradır. Azərbaycanda bu istiqamətdə Elm və Təhsil Nazirliyi tərəfindən keçirilən “Beynəlxalq Yaşıl STEAM Festivalı”, “Elm Günləri”, “Gənc Alimlər Yarışması” kimi layihələr müasir və effektiv platformalardır. Bu tədbirlər həm şagirdlərin elmi marağını artırır, həm də müəllimlərin tədqiqat bacarığını stimullaşdırır.
Hesab edirəm ki, elmi marağı artırmaq üçün ən təsirli dərs yanaşması tədqiqat əsaslı, interaktiv, rəqəmsal və fənlərarası inteqrasiya üzərində qurulmuş təlim modelidir. Bu model şagirdin öyrənmədə aktiv subyektə çevrilməsini təmin edir, onu müasir dünyanın problemlərini analitik düşüncə ilə həll etməyə hazırlayır. Elm və Təhsil Nazirliyinin bu istiqamətdəki fəaliyyəti — xüsusən STEAM və Rəqəmsal Məktəb proqramlarının genişləndirilməsi, müəllim hazırlığının yenilənməsi və məktəblərdə tədqiqat yönümlü dərs mühitinin yaradılması — ölkənin gələcək elmi və intellektual inkişafı üçün müsbət və strateji addımdır. Gələcəkdə bu yanaşmaların qanunvericilik və proqram səviyyəsində daha geniş tətbiqi, həm şagirdlərin, həm də müəllimlərin elmi təfəkkürünü yeni mərhələyə daşıyacaq”.