Azərbaycanda peşə təhsili illərlə ali təhsil qarşısında sosial status baxımından “ikinci dərəcəli” kimi qəbul edilib və bu, həm tarixi, həm də idarəetmə mexanizmləri ilə bağlı dərin struktur səbəblərdən qaynaqlanır.
“Tehsil365”ə açıqlamasında təhsil eksperti Kamran Əsədov bu məsələyə xüsusi aydınlıq gətirib.O, bildirib ki:
“Əvvəla, əmək bazarının strukturunda ali təhsil diplomunun simvolik dəyəri, onun real bacarıqlardan üstün tutulmasına səbəb olub. Dövlət Statistika Komitəsinin 2024-cü il məlumatına görə, ölkədə 18–35 yaş arası gənclərin 62 faizi ali təhsil almağı hədəfləyir, halbuki peşə təhsili müəssisələrinə müraciət edənlərin payı 12 faiz civarındadır. Bu fərq yalnız təhsil sisteminin yox, cəmiyyətin düşüncə tərzinin göstəricisidir. Uzun illər peşə məktəbləri zəif texniki baza, köhnə avadanlıq və işəgötürənlərlə əlaqəsiz proqramlarla fəaliyyət göstərdiyi üçün valideyn və gənclərdə bu istiqamətə inam formalaşmayıb.
İqtisadi baxımdan da məsələni dəyərləndirəndə mənzərə aydınlaşır. 2023-cü ilin rəsmi məlumatına əsasən, peşə təhsili məzunlarının orta aylıq gəliri 700–900 manat aralığında dəyişir, ali təhsil məzunlarında isə bu rəqəm 1300–1500 manat civarındadır. Halbuki, bir çox texniki ixtisaslarda — qaynaqçı, elektrik, avtomatika ustası, dizayn və texnoloji montaj sahələrində — bazar tələbi daha yüksəkdir və real əmək haqqı ali təhsillilərdən bəzən ikiqat çox olur. Bu, paradoksal vəziyyət yaradır: əmək bazarının real tələbi peşə bacarıqlarına yönəlib, amma gənclər sosial status səbəbindən ali təhsili seçir.
Elm və Təhsil Nazirliyinin son illərdə bu istiqamətdə atdığı addımlar müsbət nəticələr verir. “Peşə Təhsili üzrə 2022–2026-cı illər Dövlət Proqramı” çərçivəsində 50 min nəfərin peşə təhsilinə cəlbi, 200-ə yaxın yeni ixtisasın əlavə olunması və 60-dan çox müəssisənin işəgötürənlərlə birgə idarə olunması mühüm dönüş yaradıb. Nazirliyin bu sahədə korporativ əməkdaşlıq modelinə keçməsi — “dual təhsil” sisteminin tətbiqi (şagirdin həm öyrənib, həm işləməsi) — Almaniya, Avstriya və İsveç kimi qabaqcıl ölkələrin təcrübəsinə uyğundur. Bu, Elm və Təhsil Nazirliyinin ən səmərəli və strateji qərarlarından biridir.
Bununla belə, universitetlər hələ də əmək bazarına yönəlik deyil, diplom yönümlü kadrlar hazırlayır. 2024-cü ildə məzun olan 42 min bakalavrın yalnız 58 faizi ixtisası üzrə işlə təmin olunub. Bu göstərici peşə təhsili məzunlarında 71 faizdir. Bu fakt universitetlərin əmək bazarına inteqrasiyasının zəif olduğunu, peşə təhsilinin isə əksinə, daha praktik nəticə verdiyini sübut edir. Amma təəssüf ki, universitetlərin PR siyasəti, imic formalaşdırma qabiliyyəti və “diplom prestiji” hələ də ictimai düşüncədə üstünlük yaradır.
Peşə təhsilinin “ikinci dərəcəli” sayılmasının psixoloji kökü də var. Sovet dövründən qalan “institut oxumayan adam uğurlu deyil” düşüncəsi, ailələrin övladlarını yalnız ali məktəbə yönləndirməsi və məktəblərdə peşə yönümü sisteminin zəif olması bu stereotipi möhkəmləndirib. Halbuki “Təhsil haqqında” Qanunun 15.3-cü maddəsində açıq şəkildə qeyd olunur ki, peşə təhsili dövlətin iqtisadi, texnoloji və sosial inkişafını təmin edən prioritet istiqamətlərdəndir. Bu norma praktik siyasətdə, yəni müəllimlərin, valideynlərin və məktəblərin tədris planında öz əksini tam tapmır.
Dünya təcrübəsi göstərir ki, peşə təhsili uğurlu iqtisadi modelin əsas dayağıdır. Almaniyada gənclərin 54 faizi peşə təhsili proqramlarına cəlb olunur, İsveçrədə bu göstərici 60 faizdir və həmin ölkələrdə gənclər arasında işsizlik səviyyəsi 5 faizdən aşağıdır. Azərbaycanda isə bu rəqəm 12 faizə yaxındır. Bu fərq təsadüfi deyil — orada peşə təhsili iqtisadiyyatın struktur hissəsidir, bizdə isə hələ də sosial seçim kimi qəbul olunur.
Mövcud vəziyyətdə dəyişməli olan əsas məsələ — peşə təhsilinin yalnız “ikinci şans” kimi deyil, “birinci seçim” kimi təqdim edilməsidir. Elm və Təhsil Nazirliyi bu istiqamətdə addımlar atır: “PeşəKar” platformasının istifadəyə verilməsi, peşə məktəblərinin beynəlxalq akkreditasiyaya cəlbi və “işəgötürənlərin təhsil prosesinə inteqrasiyası” proqramı yeni yanaşmanın nümunəsidir. Amma bu siyasətə paralel olaraq, orta məktəblərdə peşə yönümü dərslərinin gücləndirilməsi, valideyn maarifləndirilməsi və TV-lərdə ictimai imic kampaniyaları həyata keçirilməlidir.
Əgər universitetlər məzmun keyfiyyətinə deyil, kəmiyyətə üstünlük verməyə davam etsələr, gənclər ali təhsilə yönəlməkdə davam edəcək. Amma uzunmüddətli perspektivdə əmək bazarının real dəyərləri bu tarazlığı dəyişəcək. Peşə təhsili cəmiyyətin iqtisadi dayağına çevrilmədikcə, ali təhsilin simvolik statusu qalacaq. Lakin dəyişimin istiqaməti artıq müəyyənləşib: gələcəyin gücü diplomda deyil, bacarıqdadır — və bu istiqaməti Elm və Təhsil Nazirliyinin yeni strategiyası düzgün istiqamətə yönəldib”.