Son illərdə Azərbaycanda müəllimlərin sertifikatlaşdırma imtahanı prosesi geniş müzakirə mövzusuna çevrilib. Bu imtahanın əsas məq sədi müəllimlərin bilik və bacarıq səviyyəsini ölçmək, təhsildə keyfiyyəti artırmaq və motivasiyanı gücləndirmək olsa da, praktik nəticələr bir çox hallarda gözləniləndən fərqli olub. Müəllimlər arasında narazılıq, psixoloji gərginlik və qeyri-bərabər imkanlarla bağlı narahatlıqlar artmaqdadır.
Təhsil eksperti Lalə Şirinzadə ‘‘Tehsil365’’ə açıqlamasında vurğulayır ki, sertifikatlaşdırma sisteminin əsas problemi onun təyinatının yanlış anlaşılmasındadır. Onun sözlərinə görə, “bu proses müəllimi cəzalandırmaq, onun bilik səviyyəsini qiymətləndirmək üçün deyil, peşəkar inkişafına dəstək üçün tətbiq edilməlidir.” Ekspert qeyd edir ki, bu imtahanın mexanizmi şəffaf, obyektiv və müəllimlərin fərqli iş şəraiti, region və resurs imkanlarını nəzərə alan bir sistemə çevrilməlidir.
Lalə Şirinzadə qanunvericiliyə uyğun olaraq qeyd edir ki, “Azərbaycan Respublikasının Təhsil haqqında Qanununun 30-cu maddəsində müəllimin peşəkar fəaliyyətinin stimullaşdırılması və inkişaf etdirilməsi dövlətin vəzifəsi kimi müəyyən edilib. Əgər bu proses müəllimin motivasiyasını azaldırsa, bu, qanunun ruhuna ziddir.”
Hazırkı praktika göstərir ki, sertifikatlaşdırma imtahanları bəzən müəllimin pedaqoji təcrübəsini və sinifdaxili bacarığını deyil, test tapşırığı həll etmək qabiliyyətini ölçür. Təhsil eksperti Lalə Şirinzadə bildirir ki, “əgər bir müəllim illərlə keyfiyyətli dərs deyir, şagirdləri uğur qazanır, amma test nəticəsinə görə ‘uyğunsuz’ hesab olunursa, burada problemin müəllimdə yox, sistemdə olduğunu düşünmək lazımdır.”
Dünya ölkələrinin təcrübəsi göstərir ki, müəllimlərin peşəkar səviyyəsini artırmaq üçün imtahan deyil, davamlı inkişaf modelləri tətbiq olunur. Məsələn, Finlandiyada müəllimlərin qiymətləndirilməsi üçün heç bir sertifikatlaşdırma imtahanı keçirilmir. Əvəzində, hər 5 ildən bir müəllimlər peşəkar bacarıqlarını təkmilləşdirmək üçün ödənişsiz təlimlərə cəlb olunurlar. OECD-nin 2023-cü il hesabatına görə, Finlandiyada müəllimlərin 91%-i ildə ən azı bir dəfə elmi-metodik seminarda iştirak edir. Bu model nəticəsində ölkədə müəllim peşəsinə etimad 87% səviyyəsindədir.
Cənubi Koreyada müəllimlərin qiymətləndirilməsi sistemi də fərqlidir. Burada “peer review” (həmkar tərəfindən qiymətləndirmə) mexanizmi tətbiq edilir: müəllimin dərs keyfiyyəti həmkarları, məktəb rəhbərliyi və valideyn rəyinə əsasən ölçülür. Hər il bu proses nəticəsində zəif göstərici göstərən müəllimlərə məcburi inkişaf planı hazırlanır və dövlət tərəfindən maliyyələşdirilən təlimlərə göndərilirlər.
Azərbaycan kontekstində isə vəziyyət bir qədər fərqlidir. 2024-cü ildə sertifikatlaşdırma imtahanında iştirak edən müəllimlərin 24%-i 50 baldan aşağı nəticə göstərib. Təhsil eksperti Lalə Şirinzadə sitat gətirir: “Bu nəticə müəllimlərin zəifliyindən çox, sistemin adaptasiya mexanizminin işləmədiyini göstərir. Çünki region məktəblərində çalışan müəllimlərlə paytaxt müəllimləri eyni səviyyədə resursa malik deyillər.”
Ekspert bildirir ki, beynəlxalq təcrübəyə əsasən, bu cür imtahanlar yalnız müəyyən mərhələdə və konkret məqsədlə tətbiq olunmalıdır. Məsələn, ABŞ-da müəllim lisenziyası almaq üçün “Praxis” adlı test sistemi mövcuddur, lakin bu yalnız peşəyə yeni başlayanlar üçün nəzərdə tutulur. Artıq işləyən müəllimlər isə daha çox “Professional Development Credits” (PD kreditləri) toplamaqla peşəkar səviyyələrini artırırlar.
Lalə Şirinzadə qeyd edir ki, “Azərbaycan təhsil sistemi də bu istiqamətə yönəlməlidir. Sertifikatlaşdırma bir dəfəlik yoxlama deyil, dinamik inkişaf mexanizmi kimi formalaşmalıdır.” Onun fikrincə, müəllimlər üçün sınaq testləri, hazırlıq mərhələləri və fərdi inkişaf planları olmalıdır. “Əgər müəllim imtahan öncəsi 3-4 dəfə sınaqdan keçsə, nəticə fərqli olacaq. Hazırlıq mərhələsi olmadan keçirilən imtahan, daha çox stress və ədalətsizlik yaradır,” – ekspert vurğulayır.
Təhsil üzrə qanunvericilikdə bu istiqamətdə müəyyən boşluqların olduğunu deyən Lalə Şirinzadə bildirir ki, “sertifikatlaşdırmanın hüquqi əsasları dəqiqləşdirilməlidir. Məsələn, imtahandan keçməyən müəllimlərin əmək müqavilələrinin dayandırılması, Təhsil haqqında Qanunun 30.5-ci maddəsində nəzərdə tutulan ‘təhsilverənlərin sosial müdafiəsi’ prinsipinə ziddir.”
Ekspertin fikrincə, bu prosesin ədalətli olması üçün müəllimlərin bilik səviyyəsini ölçən testlə yanaşı, dərs müşahidəsi, şagird nəticələri və həmkar rəyinə əsaslanan kompleks qiymətləndirmə aparılmalıdır. OECD-nin “Education at a Glance 2024” hesabatında göstərilir ki, yüksək performanslı ölkələrdə müəllimin qiymətləndirilməsi yalnız 30% test nəticəsinə, 70% isə real fəaliyyətə əsaslanır.
Lalə Şirinzadə vurğulayır ki, “bizim məqsədimiz müəllimi qorxutmaq deyil, gücləndirmək olmalıdır. Sertifikatlaşdırma müəllimə nəyi bilmədiyini göstərib, öyrənmək üçün imkan yaratmalıdır.” O əlavə edir ki, Təhsil İnstitutları və Regional Təhsil İdarələri bu istiqamətdə fərdi mentorluq sistemini tətbiq etməlidir.
Nəticə etibarilə, müəllimlərin sertifikatlaşdırma imtahanı təhsilin keyfiyyətini yüksəltmək üçün əhəmiyyətli alət ola bilər, amma yalnız o halda ki, bu sistem müəllimləri cəzalandırmaq yox, inkişaf etdirmək məqsədi daşısın. Təhsil eksperti Lalə Şirinzadə bildirir: “Əgər müəllimlər imtahan yox, inkişaf mədəniyyəti ilə ölçülərsə, o zaman təhsil keyfiyyətində real dəyişikliklər görəcəyik.”