Aşıq Molla Məhəmməd Səfili Yusuf oğlu Kuşoyev (bəzi mənbələrdə Yusufzadə) türk xalqlarının nümayəndəsi, Ahıska bölgəsinin ən tanınmış aşıqlarından və ziyalılarından biri olub. O, 1870-ci ildə Ahıskanın Koblıyan (Altınkale) bölgəsinin Pulat kəndində anadan olub. Fərqli mənbələrdə onun doğum ili 1870, 1872 və ya 1882 kimi göstərilir.
“Tehsil365” bildirir ki, AMEA Folklor İnstitutunun Türk xalqları folkloru şöbəsinin böyük elmi işçisi, filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent Qumru Şəhriyar AZƏRTAC-a verdiyi açıqlamada Molla Məhəmməd irsinin Türk dünyası üçün önəmindən bəhs edib. Onun fikirlərini oxucularımızla bölüşürük.
Aşıq Səfili nüfuzlu bir ailədə böyüyüb. Atası Yusif, gənc yaşlarından şeir yazan Məhəmmədin təhsilinə böyük diqqət ayırıb və onu savadlı bir ziyalı kimi yetişdirməyə çalışıb. Əmisi Molla Maksut bölgənin tanınmış alimlərindən biri olub, qaynı Molla Şəmşəd isə dini-elm adamı kimi fəaliyyət göstərib. 1937-ci ildə baş verən repressiya nəticəsində Molla Şəmşədlə birlikdə Aşıq Səfili də sürgün edilib (Hacılı A. Axısqalı Aşıq Molla Mehemmed Sefili, Bakı, Mütercim, 2014, s. 17).
Hündürboylu, yaraşıqlı bir kənd müəllimi kimi tanınıb, eyni zamanda dövrünün ziyalısı və alimi olub. Aşıq Səfilinin yaradıcılığı olduqca zəngindir. O, Ahıska və Koblıyan mənzərələrinin gözəlliyini, xalqın faciələrini, müharibə illərini və sürgün ağrılarını poetik dillə təsvir edib. Ahıska türklərinin şifahi ədəbiyyatını dərindən bilib. Vəli Xuluflunun 1927 və 1929-cu illərdə nəşr etdirdiyi “Köroğlu” dastanının qollarından birini məhz Aşıq Səfilinin dilindən yazıya alıb. Həmin əlyazma hazırda Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının Əlyazmalar İnstitutunda saxlanılır.
1937-ci il repressiyaları Aşıq Səfilinin həyatına ağır təsir göstərib, “molla” fəaliyyəti səbəbilə təqiblərə və ağır əmək cəzalarına məruz qalıb.
Aşıq Səfilinin ölümü ilə bağlı dəqiq məlumat yoxdur. Bəzi mənbələr onun Orta Asiyaya sürgün edildiyini, Sir Dərya çayı yaxınlığındakı Slavyan kəndində körpü tikintisində çalışdığını və adı-soyadının həmin körpünün daşlarında həkk olunduğunu qeyd edib (Kazımov İ., Axıska Türklerinin iman yeri – Kobilyanlı Aşık Sefili, Dədə Qorqud, 2002, №4, s. 133). Digər mənbələrə görə, o, 1930-cu illərin sonunda Sibirdə – Maqadanda öldürülüb, məzarının yeri isə Buxara, Dərbənd və ya Sibir kimi müxtəlif ünvanlarla əlaqələndirilib. Rəvayətlərdə onun Orta Asiyada 100 il yaşadığı və ömrünün sonunda kor olduğu da deyilib.
1914–1915-ci illərin müharibə və repressiya atmosferi onun yaradıcılığına da təsir edib. O, “1915-ci ildə Ardahan-Ahıska-Qarsın qırx elinə” adlı şeirində həmin dövrün qanlı hadisələrini əks etdirib. Aşıq Səfili həmçinin Zeynalabdin Tağıyevlə dostluq münasibətlərində olub və ona “Yetişdi” adlı qoşma həsr edib.
Onun yaradıcılığının zirvəsinə 1918–1919-cu illərdə Koblıyan bölgəsində baş verən hadisələrə həsr etdiyi “1918–1919-cu illər müharibəsi və Koblıyan dastanı” və erməni terrorunu təsvir edən “Camican” şeirləri daxildir. Sosial, siyasi, müharibə və repressiya mövzuları aşığın çoxsaylı şeirlərində geniş yer alıb.
Aşıq Səfili vətən həsrətini poetik dillə ifadə edən şairlərdən biri olub. “Vətəniz hani?”, “Ağlasın”, “57 illik Ahıska və ahıskalıların dramı”, “Haxlıma gəldi” kimi şeirləri bu mövzunun ən qiymətli nümunələrindəndir.
O, həmçinin dastan yaradıcılığı ilə də tanınıb. “Pulateli Molla Məhəmmədin Koblıyan kövlerinə olan qoşması”, “Aşıq Məhəmməd Səfili və değirmancı İbrahimin dastanı”, “1915 – Ardahanın qırx elinin dastanı” onun məşhur əsərlərindəndir. Bu dastanlarda da vətən həsrəti, müharibələr, erməni terroru və sürgün ağrısı əsas xətti təşkil edib.
Aşıq Səfili yaradıcılığında “Molla”, “Cindar” və “Səfili” təxəllüslərindən istifadə edib.