Süni intellektin təhsilə inteqrasiyası təhlil göstərir ki, mövcud təhsil sisteminin struktur, məzmun və idarəetmə çatışmazlıqlarını aradan qaldırmaq üçün ən effektiv alətlərdən birinə çevrilib və bu proses həm beynəlxalq tələblərin, həm də ölkədaxili demoqrafik-pedoqoji çağırışların məntiqi nəticəsidir.
Bu fikirləri “Tehsil365”ə açıqlamasında təhsil eksperti Kamran Əsədov deyib O,bildirib ki:
“Dünya Bankının məlumatına görə, fərdiləşdirilmiş öyrənmə texnologiyalarından istifadə edən ölkələrdə şagird nailiyyətlərində orta hesabla 25–40% artım qeydə alınıb, müəllimin qiymətləndirmə yükü isə 20%-ə qədər azalıb. Bu fakt göstərir ki, AI-nin tətbiqi təkcə texniki yenilik deyil, təhsil nəticələrinin yüksəldilməsinə yönəlmiş sistemli yanaşmadır.
Təhsil haqqında Azərbaycan Respublikasının Qanununun 4-cü maddəsi təhsilin əsas prinsiplərindən biri kimi “şəxsə yönəlmişlik və fərdi inkişafın təmin edilməsi”ni müəyyən edir. Lakin mövcud sinif-siniflik mexanizmi və müəllim-şagird nisbəti fərdiləşdirmə imkanlarını məhdudlaşdırır. Süni intellekt bu hüquqi prinsipin real praktikaya transformasiyasını mümkün edir: şagirdin öyrənmə sürəti, boşluqları, maraqları, mövzu üzrə geriləmələri dəqiq analiz olunur və fərdi təlim trayektoriyası qurulur. Bu isə qanunun tələbinin yalnız nəzəri deyil, faktiki təminatı deməkdir. Eyni zamanda, qanunun 14-cü maddəsində “təhsilin idarə olunmasında informasiya-kommunikasiya texnologiyalarının tətbiqi” barədə müddəa var ki, bu da süni intellektin idarəetmə mexanizmlərində istifadəsini hüquqi cəhətdən legitim edir.
Təhlil göstərir ki, süni intellekt tətbiqinin ən böyük müsbət tərəflərindən biri ölçülə bilən nəticənin əldə edilməsini sürətləndirməsidir. OECD ölkələrinin son hesabatına əsasən, AI əsaslı analitik sistemlərdən istifadə edən məktəblərdə şagirdlərin iştirak səviyyəsi orta hesabla 12%, ev tapşırıqlarının yerinə yetirilməsi isə 18% yüksəlib. Eyni zamanda, müəllimlərin ənənəvi qiymətləndirmə və kağız işlərinə sərf etdiyi vaxt həftədə 5–7 saat azalır, bu isə müəllimi metodik işə, şagirdlə interaktiv ünsiyyətə və fənn üzrə inkişaf fəaliyyətlərinə cəlb edir. Elm və Təhsil Nazirliyinin son illərdə rəqəmsal təhsil platformalarının genişləndirilməsi, e-resursların artırılması, elektron dərslik və test banklarının gücləndirilməsi məhz bu yükün azalmasına xidmət edir və təhsil mühitində effektivlik yaradır. Bu, Nazırlik tərəfindən data əsaslı idarəetmənin təşviqi baxımından müsbət və sistemli addımdır.
Beynəlxalq təcrübə ilə müqayisə süni intellektin təhsildə tətbiqində üç əsas istiqamətin formalaşdığını göstərir: Sinqapurda müəllim hazırlığına AI modulları daxil edilərək müəllimlərin 92%-i rəqəmsal bacarıqlar üzrə sertifikatlaşdırılıb; Estoniyada məktəblərin 100%-i adaptiv öyrənmə sistemləri ilə işləyir; Finlandiyada isə təhsil idarəetməsinin bütün səviyyələri AI əsaslı analitik alətlərlə qərar verir. Bu ölkələrin ortaq cəhəti odur ki, süni intellekt müəllimin yerini almır, əksinə onun peşəkar fəaliyyətini gücləndirən dəstək mexanizmi kimi tətbiq olunur. Azərbaycan da bu istiqamətdə analoji addımlar atır: müəllim sertifikasiyası prosesində rəqəmsal bacarıqların əsas meyar olması, məktəblərin infrastrukturunun yenilənməsi, Elm və Təhsil Nazirliyinin rəqəmsal idarəetməyə keçidi regional ölkələrdən daha sürətli tempdə həyata keçirilir və bu, ölkənin rəqəmsal transformasiyada lider mövqeyinə çıxmasına zəmin yaradır.
Süni intellektin tətbiqində mənfi tərəflərin mövcudluğu isə bu sahədə tənzimləmənin vacibliyini göstərir. Alqoritmik səhvlər, məlumat təhlükəsizliyi riskləri, texnologiyanın yanlış istifadə edilməsi, müəllimlərin qeyri-bərabər hazırlıq səviyyəsi və şagirdlər arasında rəqəmsal uçurum kimi problemlər yaranma potensialına malikdir. Bu səbəbdən ABŞ və Avropa İttifaqı 2023–2024-cü illərdə AI etik kodeksləri qəbul edib və tətbiq mexanizmlərini sərtləşdirib. Azərbaycan da bu istiqamətdə normativ-hüquqi baza yaratmalı, xüsusilə şagird məlumatlarının qorunması üzrə mexanizmləri dəqiqləşdirməlidir. Amma bu risklər texnologiyanın tətbiqinə mane olmur, sadəcə onu daha məsuliyyətli şəkildə idarə etməyi zəruri edir.
Təhlil göstərir ki, süni intellektin geniş tətbiqi nəticəsində Azərbaycanda təhsil sisteminin iki fundamental istiqamətdə dəyişəcəyi gözlənilir: birincisi, tədrisin fərdiləşdirilməsi reallığa çevriləcək, yəni şagirdin bilik inkişafı təsadüfi proses yox, data əsaslı fərdi proqram üzərindən idarə olunacaq; ikincisi, müəllim peşəsi daha yüksək kvalifikasiyalı, analitik düşüncəyə malik, metodik baxımdan gücləndirilmiş bir peşəyə çevriləcək. Dəyişməli olan əsas məsələ isə müəllimlərin rəqəmsal bacarıqlar üzrə kütləvi şəkildə gücləndirilməsi, AI alətlərinin məktəb mühitinə metodiki inteqrasiyası və təhsil idarəetməsinin tam şəkildə data əsaslı sistemə keçirilməsidir.
Hesab edirəm ki, süni intellektin təhsildə tətbiqi Azərbaycan üçün təkcə texnoloji yenilik deyil, həm də tədris keyfiyyətinin yüksəlməsi, idarəetmənin şəffaflaşması, fərdiləşdirilmiş öyrənmənin genişlənməsi və müəllim peşəsinin modernləşməsi baxımından strateji üstünlük yaradır. Elm və Təhsil Nazirliyinin son illərdə gördüyü işlər – rəqəmsal platformaların genişləndirilməsi, data əsaslı idarəetmə modelinin tətbiqi, müəllim hazırlığının gücləndirilməsi – bu transformasiyanın uğurlu aparılması üçün real zəmin yaradır və təhsil sisteminin gələcək inkişafı baxımından ciddi müsbət addım hesab olunur”.