Arxivlər hər bir xalqın və dövlətin tarixi yaddaşı, mədəni kimliyi və mənəvi irsinin qoruyucusu, keçmişi bu günə, bu günü isə gələcəyə bağlayan mühüm elmi və hüquqi mənbələrdir. Xalqımızın çoxəsrlik dövlətçilik tarixi, ictimai - siyasi və mədəni həyatı ilə bağlı sənədlər məhz Milli Arxiv İdarəsində və onun tabeliyindəki dövlət arxivlərində mühafizə olunur. Həmin qurum müstəqil dövlətimizin tarixi yaddaşını qoruyan, dövlətçilik ənənələri və milli dəyərlərimizin davamlılığını təmin edən strateji əhəmiyyətli mənbə sayılır.
“Tehsil365”xəbər verir ki, bu barədə Dövlət Səs Yazıları Arxivinin aparıcı əməkdaşı Xəyalə Əliyevanın Qafqazın ilk dövlət arxivi olan Azərbaycan arxivinin yaradılmasının 105 illiyi münasibətilə yazdığı məqalədə bəhs olunur. Məqaləni təqdim edirik.
Ölkəmizdə arxiv işinin tarixi XX əsrin əvvələrinə gedib çıxır. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti dövründə dövlət idarəçiliyinin əsas prinsipləri formalaşdırılarkən arxiv işinə xüsusi diqqət yetirilib. 1918-ci ildə Nazirlər Şurası qərar qəbul edərək dövlət idarələrinin sənədlərinin qorunması ilə bağlı tədbirlər planı hazırlayıb. Doğrudur, Xalq Cümhuriyyəti öz ömrünü tez başa vurduğundan mərkəzləşdirilmiş dövlət arxiv sistemini tam şəkildə yaratmaq mümkün olmadı. Lakin həmin dövr tarixə arxiv işinə milli dövlət səviyyəsində yanaşmanın başlanğıcı kimi düşdü.
1920-ci ilin dekabrında Azərbaycan İnqilab Komitəsinin sədri Nəriman Nərimanov tərəfindən imzalanmış “Vahid Dövlət Arxiv Fondunun yaradılması haqqında” və “Xalq Maarif Komissarlığı yanında mərkəzi dövlət arxivinin təşkili haqqında” dekret respublikada arxiv işinin əsasını qoyub. Həmin sənədlə bütün dövlət, ictimai və şəxsi arxivlər fondda birləşdirilib. Bundan iki il sonra Mərkəzi Dövlət Arxivi yaradılıb və ölkədə arxiv sənədlərinin toplanılması, sistemləşdirilməsi və qorunması işinə başlanılıb.
Müstəqillik dövründə arxiv işi yeni mərhələyə qədəm qoydu. Bu sahədə əsas hüquqi sənəd 1999-cu il 22 iyun tarixli “Milli Arxiv Fondu haqqında” Qanundur. Qanunda arxiv fondunun formalaşdırılması, mühafizəsi, istifadəsi və dövlət arxivlərinin fəaliyyəti qaydaları ətraflı təsbit olunub. Prezidentin 2002- ci il 2 dekabr tarixli Fərmanı ilə “Azərbaycan Respublikasında arxiv işinin təkmilləşdirilməsi haqqında” qərar qəbul olunub. Həmin Fərman əsasında arxivlərin idarə olunması və vahid siyasətin həyata keçirilməsi məqsədilə Milli Arxiv İdarəsi yaradılıb.
Hazırda ölkəmizin arxiv sisteminə bilavasitə Milli Arxiv İdarəsinə tabe olan respublika əhəmiyyətli 6 dövlət arxivi və onların 15 filialı, Naxçıvan Muxtar Respublikasının Dövlət Arxivi, habelə 57 rayon və şəhər dövlət arxivləri daxildir. Azərbaycan Respublikasının Milli Arxiv İdarəsi sistemində sənədlərin bərpası, cildlənməsi, qiymətli və nadir sənədlərin sığorta fondunun yaradılması üçün xüsusi laboratoriya da fəaliyyət göstərir. Laboratoriyada sənədlərin həm konservasiya (sənədin mövcud halının qorunması), həm də restavrasiyası (zədələnmiş hissələrin bərpası) işləri aparılır.
Son illərdə arxiv işində rəqəmsallaşdırma prosesi sürətlə inkişaf edir. “Elektron arxiv” layihəsi çərçivəsində sənədlərin elektron versiyaları yaradılır və onlayn məlumat bazaları formalaşdırılır, beynəlxalq standartlara uyğun müasir arxiv infrastrukturunun qurulması həyata keçirilir. Bu, həm arxivlərin mühafizəsini, həm də vətəndaşların sənədlərə çıxış imkanlarını asanlaşdırır.
Ölkəmizdə arxiv xidməti geniş şəbəkəyə malikdir və beynəlxalq arxiv təşkilatları ilə uğurla əməkdaşlıq edir. Həmin əməıkdaşlıq nəticəsində təcrübə mübadiləsi aparılır, beynəlxalq sərgilərdə iştirak edir və milli irsimiz dünyaya tanıdılır.
Arxiv təkcə dövlətin tarixi sənədlərini deyil, həm də Azərbaycan xalqının mədəni, elmi və ictimai həyatına dair dəyərli materialları qoruyur. Arxiv sənədləri əsasında çoxsaylı elmi tədqiqatlar, kitablar və monoqrafiyalar hazırlanır. Həmin sənədlər xalqımızın dövlətçilik, milli kimlik və mədəni irsinin əsas sübutları sayılır və gənc nəslə tariximizi öyrənmək üçün etibarlı mənbələr təqdim edir. Arxiv sənədlərinin qorunması və rəqəmsallaşdırılması gələcək nəsillərin keçmişi daha dərindən dərk etməsinə imkan yaradır.
Arxiv Fondunun ən qiymətli sənədləri arasında Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin (1918-1920) hökümət sənədləri, 1919-cu il Paris Sülh Konfransında iştirak edən nümayəndə heyətinin sənədləri, İkinci Dünya müharibəsi dövrünə aid arxiv materialları xüsusi yer tutur. Azərbaycan mədəniyyət və elm xadimlərinin şəxsi fondları, XX əsrin sonlarında Qarabağ münaqişəsi ilə bağlı sənədlər və 44 günlük Vətən müharibəsinin materialları qorunub saxlanılır. Həmin sənədlər xalqımızın mübarizə, dövlətçilik və milli kimlik tarixini əks etdirən ən dəyərli mənbələrdir. Milli Arxiv İdarəsi dövlət və cəmiyyət üçün strateji əhəmiyyətə malik bir qurum olaraq ölkəmizin tarixi yaddaşını gələcəyə daşıyır.