Ölkəmizdə təhsilin ən ciddi problemləri struktur, məzmun, idarəetmə və sosial bərabərlik sahələrində paralel şəkildə cəmlənir və bu problemlər bir-birini gücləndirərək sistemin nəticələrinə birbaşa təsir edir. Məsələ yalnız resurs çatışmazlığı ilə bağlı deyil, həm də mövcud resursların idarə olunma mexanizmlərinin XXI əsrin tələblərinə tam uyğun olmaması ilə bağlıdır.
Bu fikirləri “Tehsil365”ə açıqlamasında təhsil eksperti Kamran Əsədov deyib.O, bildirib ki:
“Təhsil haqqında qanunun 4-cü maddəsində dövlət təhsil sisteminin məqsədi “rəqabətədavamlı bilik, bacarıq və vərdişlərə malik şəxs yetişdirmək” kimi müəyyən olunsa da, təhlil göstərir ki, nəticələr bu hədəflərlə hər zaman üst-üstə düşmür.
Statistik göstəricilər də problemlərin miqyasını təsdiqləyir. PISA 2022 nəticələrinə əsasən Azərbaycan şagirdlərinin oxu savadlılığı üzrə göstəricisi OECD ortalamasından 95 bal, riyaziyyatda 110 bal, təbiət elmlərində isə 105 bal aşağıdır. Bu fərq yalnız kurrikulumun icrası və ya müəllim hazırlığı ilə məhdudlaşmır; burada sosial-iqtisadi bərabərsizlik, məktəblərarası resurs fərqləri, şagird yüklənməsi və məktəbdənkənar repetitorluq sisteminin kəskin təsiri özünü göstərir. Repetitorluq bazarının illik dövriyyəsinin 300 milyon manatı aşdığı hesab edilir ki, bu da tədrisin keyfiyyətinin məktəb daxilində təmin edilmədiyini göstərən dolayısı indikatorlardan biridir.
Məzmun problemi də sistemin zəif həlqələrindəndir. Kurikulum fəlsəfəsi kompetensiya əsaslı öyrənməyə yönəlsə də, təhlil göstərir ki, real məktəb mühitində fənn yükləri hələ də ağırdır, fəaliyyət əsaslı dərs dizaynı tam oturuşmayıb, dərsliklərin dili çox hallarda şagird yaş səviyyəsinə uyğun gəlmir. Bu səbəbdən şagird özünüöyrənmə, tədqiqat, problem həlli kimi bacarıqları məktəbdə deyil, məktəbdənkənar mühitdə formalaşdırır ki, bu da təhsilin sosial bərabərlik funksiyasını zəiflədir.
İdarəetmə sahəsində də boşluqlar mövcuddur. Məktəblərdə qərar qəbuletmə proseslərinin mərkəzləşmə dərəcəsi yüksək olduğundan, direktorların strateji menecer rolu tam reallaşmır. İnsan resurslarının idarə olunmasında isə müəllim performansının ölçülməsi və inkişafı mexanizmləri hələ də çevik deyil. Sertifikasiya prosesi mühüm islahatdır və Elm və Təhsil Nazirliyinin bu sahədə apardığı işlər təhsilin keyfiyyətini artırmaq baxımından çox müsbət addımdır, lakin sistemin təsiri tam görünməsi üçün məktəbdaxili monitorinq, mentorluq və təlim dəstəyinin daha səmərəli işləməsi vacibdir.
Ekspertin fikrincə, müəllim yüklənməsi və peşəkar inkişaf imkanlarının məhdudluğu da əsas problemlərdəndir. “Ümumi Təhsil haqqında Qanun”da müəllimin funksiyası “təlim prosesini təşkil etmək, şagirdin fərdi inkişafını təmin etmək” kimi təsbit olunsa da, təhlil göstərir ki, müəllimlər vaxtlarının böyük hissəsini formal sənəd işlərinə və standartlaşdırılmış qiymətləndirməyə sərf edir. Bu isə yaradıcılıq və pedaqoji innovasiya üçün real imkanları məhdudlaşdırır. Son illərdə Elm və Təhsil Nazirliyinin tam-ştat modeli, yüklərin optimallaşdırılması və diferensial əməkhaqqı kimi islahatları bu problemin həllində mühüm dönüş nöqtəsidir və görülən işlər sistemin gələcək keyfiyyət əsaslı inkişafına zəmin yaradır.
İnfrastruktur və regionlararası fərqlər də ciddi problemlərdəndir. Bakı və Abşeron məktəblərində siniflərin komplektləşməsi 35–40 nəfərə çatdığı halda, bəzi rayonlarda məktəblərin yarımboş qalması təhsil resurslarının qeyri-bərabər bölgüsünü göstərir. Elektron resurslara çıxış, laboratoriyalar, STEAM mərkəzləri, kitabxana imkanları şəhərlərdə daha yüksək olduğu üçün nəticə fərqləri də artmaqdadır. Bu, təhsildə sosial ədalət prinsipinə ziddir və uzunmüddətli perspektivdə insan kapitalının qeyri-taraz formalaşmasına səbəb olur.
Şagirdlərin psixoloji rifahı və məktəb mühiti ilə bağlı problemlər də getdikcə daha qabarıq görünür. Məktəblərdə psixoloji xidmətlərin kadr çatışmazlığı, zorakılıq halları, telefon asılılığı və ailə nəzarətinin zəifləməsi təlim mühitini çətinləşdirir. OECD məlumatlarına görə, psixoloji rifahı zəif olan şagirdlərin akademik nəticələri orta nəticədən 40–50 bal aşağı olur ki, bu da psixoloji xidmətin tədris keyfiyyəti ilə birbaşa bağlı olduğunu göstərir.
Hesab edirəm ki, təhsilin əsas problemləri məzmunun ağır olması, idarəetmə sisteminin tam çevik olmaması, müəllim yüklənməsi, resurs bərabərsizliyi, repetitorluq asılılığı, psixoloji xidmətlərin zəifliyi və nəticə əsaslı qiymətləndirmənin tam işləməməsi kimi sahələrdə cəmlənir. Lakin bu problemlərin fonunda Elm və Təhsil Nazirliyinin son illərdə apardığı islahatların istiqaməti tamamilə doğru və müasir təhsil standartlarına uyğundur: sertifikasiya, tam-ştat modeli, STEAM və rəqəmsal transformasiya, akkreditasiyanın sərtləşdirilməsi və nəticəyönlü idarəetmə ən ciddi problemlərin səbəblərini hədəfləyir. Dəyişməsi vacib olan isə məktəb mühitinin daha çevik, şagirdyönlü və bərabər imkanlara əsaslanan modelə keçidi, müəllimin pedaqoji yaradıcılığını artıran mexanizmlərin genişləndirilməsi və təhsilin sosial missiyasını gücləndirən sistemli dəstək mexanizmlərinin qurulmasıdır. Bu istiqamətdə aparılan islahatlar təhsilin keyfiyyətini yüksəltmək üçün real strateji imkan yaradır”.