21-ci əsr bacarıqlarının dərslərdə inkişaf etdirilməsi ayrı-ayrı mövzuların və ya əlavə fənlərin hesabına deyil, tədrisin fəlsəfəsinin dəyişməsi ilə mümkündür. Əgər dərs prosesi hələ də əsasən yaddaşyönümlü bilik ötürülməsi üzərində qurulursa, tənqidi düşünmə, problem həlli, əməkdaşlıq, kommunikasiya və rəqəmsal savadlılıq kimi bacarıqlar avtomatik formalaşmır.
Bu fikirləri “Tehsil365”ə açıqlamasında təhsil eksperti Kamran Əsədov deyib.O, bildirib ki:
“Statistik müqayisələr göstərir ki, yüksək nəticə əldə edən təhsil sistemləri dərs vaxtının böyük hissəsini aktiv öyrənmə formalarına ayırır. OECD-nin “Education at a Glance” hesabatlarına əsasən, Finlandiya, Estoniya və Sinqapur kimi ölkələrdə dərs müddətinin əhəmiyyətli hissəsi şagirdlərin müzakirə etdiyi, araşdırma apardığı, təqdimat etdiyi fəaliyyətlərə yönəlib. PISA 2022 nəticələrinə görə, problem həlli və oxu bacarıqları yüksək olan ölkələrdə şagirdlərin dərsdə müəllim monoloqunu dinləmə müddəti orta hesabla 40–45 faiz, tətbiq və müzakirə əsaslı fəaliyyətlər isə 50 faizdən çoxdur. Azərbaycan məktəblərində isə müşahidələr göstərir ki, dərslərin mühüm hissəsi hələ də izah–yazı–təkrar modelinə əsaslanır. Bu fərq 21-ci əsr bacarıqlarının niyə zəif formalaşdığını izah edən əsas amillərdən biridir.
Mövcud qanunvericilik isə bu dəyişimi dəstəkləyən hüquqi baza yaradır. “Təhsil haqqında” Qanunda təhsilin əsas məqsədi yaradıcı, müstəqil düşünən, təşəbbüskar şəxsiyyət yetişdirmək kimi müəyyən olunur və bu, birbaşa 21-ci əsr bacarıqlarının mahiyyəti ilə üst-üstə düşür. Dövlət ümumi təhsil standartlarında kompetensiyaların, o cümlədən problem həlli, kommunikasiya və informasiya ilə işləmə bacarıqlarının formalaşdırılması əsas nəticə kimi göstərilir. Deməli, problem normativ sənədlərin olmaması yox, bu sənədlərin sinif otağında real pedaqoji praktikaya çevrilməsidir.
Dərs prosesində bu bacarıqların inkişafı ilk növbədə sualvermə mədəniyyətinin dəyişməsindən başlayır. Yalnız düzgün cavabı tapmağa yönəlmiş suallar əvəzinə, şagirdi səbəb axtarmağa, fərqli mövqeləri müqayisə etməyə, arqument qurmağa məcbur edən açıq suallar dərsin əsas elementi olduqda tənqidi düşünmə təbii şəkildə formalaşır. Dünya təcrübəsi göstərir ki, Estoniya və Kanada kimi ölkələrdə müəllimlər dərsə əvvəlcədən planlaşdırılmış problem situasiyası ilə başlayır və mövzu həmin problemin həlli üzərindən açılır. Bu yanaşma biliklə bacarığı ayırmır, əksinə bilik bacarığın formalaşması üçün alətə çevrilir.
Əməkdaşlıq və kommunikasiya bacarıqları da ayrıca “qrup işi” adı altında epizodik tətbiqlə deyil, dərsin daimi strukturu kimi inkişaf etdirildikdə nəticə verir. OECD məlumatları göstərir ki, dərslərdə əməkdaşlıq elementlərindən sistemli istifadə olunan ölkələrdə şagirdlərin sosial bacarıqları ilə akademik nəticələri arasında müsbət korrelyasiya mövcuddur. Azərbaycan reallığında qrup işləri çox zaman formal xarakter daşıyır və nəticəyə təsir etmir. Halbuki müəllimin rolu burada nəzarətçi yox, prosesin moderatoru olduqda, şagirdlər arasında rol bölgüsü, müzakirə və nəticənin təqdim olunması real bacarıq qazandırır.
Rəqəmsal bacarıqların inkişafı isə təkcə texnologiyanın mövcudluğu ilə ölçülmür. Statistik göstəricilər göstərir ki, bir çox ölkələrdə sinif otaqlarında texniki imkanlar azalsa belə, rəqəmsal savadlılıq yüksəkdir. Səbəb texnologiyanın məqsədli istifadəsidir. Sinqapur və Cənubi Koreyada dərslərdə texnologiya əsasən informasiya axtarışı, məlumatın təhlili və təqdimatı üçün istifadə olunur. Bu kontekstdə Azərbaycan məktəblərində əsas risk texnologiyanın sadəcə vizual vasitəyə çevrilməsidir. Rəqəmsal bacarığın inkişafı üçün şagirdin mənbəni ayırd etməsi, informasiyanın etibarlılığını qiymətləndirməsi və etik istifadə qaydalarını mənimsəməsi əsas şərtdir və bu, bütün fənlərdə inteqrativ şəkildə mümkündür.
Ekspert həmçinin bildirib ki,müqayisəli təhlil göstərir ki, 21-ci əsr bacarıqlarının inkişafı müəllim hazırlığı ilə birbaşa əlaqəlidir. OECD TALIS sorğularında müəllimlərin peşəkar inkişaf proqramlarında bu bacarıqlara fokuslanan ölkələrdə dərs keyfiyyəti və şagird məmnuniyyəti daha yüksəkdir. Elm və Təhsil Nazirliyinin son illərdə müəllimlərin sertifikasiyası və peşəkar inkişafı ilə bağlı atdığı addımlar bu baxımdan müsbət qiymətləndirilməlidir. Sertifikasiya prosesində təkcə bilik yox, pedaqoji yanaşma və şagirdlə iş bacarığı ön plana çəkildikdə, sinif otağında real dəyişiklik baş verir.
Ekspertin fikrincə, 21-ci əsr bacarıqları dərslərdə ayrı bir yük kimi yox, tədrisin əsas məqsədi kimi qəbul edildikdə inkişaf edir. Məzmunun azaldılıb düşünmə dərinliyinin artırılması, müəllimin izah edən mövqedən istiqamət verən mövqeyə keçməsi, qiymətləndirmənin yalnız nəticəni deyil prosesi də əhatə etməsi bu transformasiyanın əsas dayaqlarıdır. Elm və Təhsil Nazirliyinin kompetensiya əsaslı kurikulum yanaşması və müəllim hazırlığı sahəsində apardığı islahatlar bu istiqamətdə doğru və zəruri addımlardır. Bu yanaşma sinif otağında ardıcıl və peşəkar şəkildə tətbiq olunduqda, şagirdlər təkcə bilikli deyil, dəyişən dünyaya uyğunlaşa bilən, düşünən və məsuliyyət daşıyan vətəndaşlar kimi formalaşacaq”.