“2026-cı ilin dövlət büdcəsində təhsil üçün nəzərdə tutulan 5 milyard 15 milyon manatlıq vəsait təkcə maliyyə artımı deyil, Azərbaycan təhsilinin idarəetmə modelində, müəllim əməyinin təşkilində və məktəblərin funksional yükündə nəzərəçarpacaq dəyişikliklərin başlanğıcıdır”.
Bu fikirləri təhsil eksperti Kamran Əsədov “Tehsil365”-ə açıqlamasında bildirib.
O bildirib ki, Dövlət Büdcəsi Haqqında Qanunun müəyyən etdiyi “büdcə xərclərinin sosial yönümlü olması” prinsipi bu mərhələdə konkret olaraq təhsilin keyfiyyətinə yönəlmiş prioritetlərin güclənməsi kimi təzahür edir:
“Bu artım həm də Azərbaycan Respublikasının ‘Təhsil Haqqında’ Qanunun 14-cü maddəsində göstərilən ‘təhsilin maddi-texniki bazasının dövlət tərəfindən təmin edilməsi’ öhdəliyinin daha real icra imkanına çevrilməsinə şərait yaradır və uzun illər sistem daxilində yığılan struktur problemlərin aradan qaldırılmasına maliyyə əsas verir.
Apardığım təhlillər göstərir ki, maliyyə artımının ən ciddi təsiri müəllimlərin əmək münasibətlərinə yönələcək. Yeni iş modelinə – dərs saatından asılı olmayan, iş saatına əsaslanan əməkhaqqı sisteminə keçid əslində maliyyə baxımından daha bahalıdır və büdcə artımı məhz bu dəyişikliyin icrası üçün tələb olunan əsas şərtdir. Hazırda təhsilə ayrılan vəsait ÜDM-in təxminən 3,5%-i təşkil edir, halbuki OECD ölkələrində bu göstərici 4,5–6% aralığındadır. Müqayisə göstərir ki, Estoniyada müəllim əməkhaqqının artımı və məktəb avtonomiyasının güclənməsi məhz dövlət büdcəsində təhsilin payının davamlı yüksəldilməsi ilə paralel həyata keçirilib. Azərbaycan da analoji mərhələyə daxil olur və Elm və Təhsil Nazirliyinin bu istiqamətdə atdığı addımlar sistemin uzunmüddətli dayanıqlığını təmin edən rasional siyasət kimi görünür”.
Ekspertin sözlərinə görə, artan büdcə məktəblərin infrastruktur vəziyyətinə də birbaşa təsir edəcək:
“Ölkədə 600–700-dən çox məktəbin əsaslı təmirə, yüzlərlə məktəbin isə komplektləşməyə ehtiyacı var. ‘Təhsil Haqqında’ Qanunun 13-cü maddəsi təhsil müəssisələrinin maddi-texniki təminatının dövlətin vəzifəsi olduğunu qeyd edir. Bu artım həmin öhdəliyin reallaşmasına geniş imkan açır. Siniflərdə şagird sayının normativə uyğun olaraq 20 nəfər ətrafına endirilməsi, laboratoriya və İKT avadanlıqlarının yenilənməsi, internet təminatının tam funksional vəziyyətə gətirilməsi üçün artıq daha real maliyyə şəraiti yaranır. Bu isə dərslərin keyfiyyətinə, müəllimlərin tədris yükünün idarə olunmasına və tədris prosesinin interaktivliyinə birbaşa təsir edən amildir”.
O qeyd edib ki, rəqəmsallaşmaya ayrılan vəsaitlərin də təsiri artacaq:
“Hazırda dünya təhsili süni intellektə əsaslanan qiymətləndirmə, fərdiləşdirilmiş təlim alqoritmləri, rəqəmsal dərslik ekosistemi kimi sahələrə keçid dövrünü yaşayır. Azərbaycan bu sahədə gecikmiş sayıla bilər, lakin bu büdcə rəqəmsal kontentin hazırlanması, müəllimlərin rəqəmsal bacarıqlarının artırılması, elektron idarəetmə sistemlərinin genişləndirilməsi üçün zəruri maliyyə təminatı yaradır. Estoniya nümunəsi göstərir ki, rəqəmsal təhsilə sistemli keçid üçün dövlət büdcəsinin ən azı 10–12%-i mütəmadi olaraq rəqəmsal infrastruktura yönləndirilməlidir. Azərbaycanda bu istiqamət artıq Elm və Təhsil Nazirliyinin prioritet xəttinə çevrilib və büdcə artımı həmin strategiyanın həyata keçirilməsini sürətləndirəcək”.
Kamran Əsədov bildirib ki, büdcə artımı psixoloji xidmətlərin, xüsusi təhsil ehtiyacı olan uşaqlar üçün dəstək xidmətlərinin və inklüziv tədris modellərinin genişlənməsinə də şərait yaradacaq:
“Hazırda ölkədə psixoloq–şagird nisbəti təxminən 1:900 təşkil edir, halbuki UNESCO standartı 1:250-yə yaxındır. Yeni maliyyə çərçivəsi bu xidmətlərin genişləndirilməsi və məktəb psixoloji mərkəzlərinin artırılması üçün mühüm maliyyə əsası yaradır. Bu, şagird rifahına yönəlmiş müsbət addımdır və Elm və Təhsil Nazirliyinin sosial yönümlü siyasət xəttinin davamı kimi qiymətləndirilir.
Qiymətləndirmə və monitorinq sahəsində büdcənin genişlənməsi PISA, TIMSS və PIRLS kimi beynəlxalq tədqiqatlarda daha sabit nəticələr əldə etmək üçün milli hazırlıq mexanizmlərinin gücləndirilməsini mümkün edəcək. 2022-ci il PISA nəticələrində Azərbaycan təxminən 30–35 bal irəliləyiş göstərsə də, hələ də OECD ortalamasından geridə qalır. Bu büdcə artımı həmin boşluğun aradan qaldırılması və nəticələrin daha sistemli yüksəldilməsi üçün vacib institusional əsasdır”.
Ekspert əlavə edib:
“Müsbət tərəfi odur ki, büdcə artımı Elm və Təhsil Nazirliyinə islahatların maliyyə yükünü qarşılamaq, yeni idarəetmə modelini tətbiq etmək və təhsil müəssisələrinin struktur problemlərini minimuma endirmək imkanı verir. Nazirlik son illər populist addımlardan uzaq, faktlara əsaslanan siyasət yürüdür və bu büdcə həmin siyasətin iqtisadi dayağıdır. Mənfi tərəf isə ondan ibarət ola bilər ki, ayrılan vəsaitlərin icra mexanizmi və şəffaf xərclənməsi ciddi monitorinq tələb edəcək; əgər icra sektoru çevik işləməzsə, büdcə artımının təsiri gözlənildiyi qədər sürətli olmayacaq”.
“Fikrimcə, ayrılan vəsait məktəblərin fiziki mühitinin yaxşılaşmasına, müəllim əməyinə verilən dəyərin artmasına, rəqəmsal təhsil mühitinin güclənməsinə, qiymətləndirmə sisteminin modernləşməsinə və şagird rifahına birbaşa təsir edəcək. Dəyişməsi vacib olan tərəf icra mexanizmlərinin çevikliyi, məktəb idarəetməsinin səmərəliliyi və resursların bölgüsündə bərabərlik prinsipinin qorunmasıdır. Dəyişəcək olan isə daha səmərəli, rəqabətli və keyfiyyət yönümlü təhsil sisteminin maliyyə təməlinin formalaşmasıdır”.