Xüsusi ehtiyaclı uşaqların təhsili təkcə pedaqoji deyil, psixoloji baxımdan da fərdi yanaşma tələb edir. Mövzuyla bağlı “Tehsil365”in suallarını cavablandıran sosial psixoloq Aynur Tağıyeva inklüziv təhsilin mahiyyəti, bu sahədəki çətinliklər barədə ətraflı danışıb:
1. Xüsusi ehtiyaclı uşaqlar üçün təhsilin təşkilində sizə görə ən çox diqqətdən yayınan məqam hansıdır? Bu məqamın nəzərə alınmaması uşağın inkişafına necə təsir edir və siz bu problemi necə həll etməyə çalışırsınız?
“Ən çox diqqətdən yayınan məqam — valideynlərin maarifləndirilməsi və onların inklüziv təhsilin əhəmiyyətini dərk etməməsidir. Valideynlər övladlarını sevsələr də, onların müstəqil yaşamaq bacarıqlarını inkişaf etdirmək əvəzinə, hər şeyi özləri etməyə çalışırlar. Bu da uşağın sosiallaşma və özünə güvən kimi mühüm bacarıqlarının formalaşmasına mane olur.
Bu problemi həll etmək üçün biz valideynlərlə fərdi görüşlər keçirir, uşaqların gələcəkdə valideynsiz də yaşaya bilmələri üçün praktik və emosional müstəqilliklərinin vacibliyini izah edirik. Ənənəvi düşüncə tərzini dəyişmək zaman tələb etsə də, davamlı maarifləndirmə və dəstək nəticəsində çox vaxt müsbət dönüş alırıq.
Digər mühüm məsələ — texniki baza və mütəxəssis çatışmazlığıdır. Başlanğıcda əsas çətinlik infrastrukturun qurulması və təcrübəli mütəxəssislərin hazırlanması idi. Bu mərhələdə biz xarici layihələr və təcrübələrdən faydalanaraq daha sistemli yanaşma formalaşdırmağa çalışdıq.
İnklüziv təhsil yalnız akademik deyil, həyati bacarıqların da öyrədilməsini əhatə etdiyindən, onun düzgün təşkili uşağın cəmiyyətə inteqrasiyasını və psixososial inkişafını birbaşa təsir edir”.
2. Bu uşaqlarla işləyərkən onların diqqətini cəmləmək, emosional dünyalarına toxunmaq və öyrənməyə motivasiya etmək üçün hansı fərqli yanaşmalardan istifadə edirsiniz?
“İnklüziv təhsildə uşaqlara yanaşma fərdi olmalıdır — çünki hər diaqnoz fərqli yanaşma tələb edir. Məsələn, diqqət dağınıqlığı və hiperaktivlik hallarında sadə və aydın təlimatlar verilir, tapşırıqlar mərhələlərə bölünür.
Sinif və oyun otaqları sadə və nizami olmalıdır, çünki vizual qarışıqlıq diqqət yayındırır. Uşağın ifadə bacarığı zəifdirsə, fikirlərini şəkil, danışıq və ya jestlərlə ifadə etməsinə şərait yaradılır. Ənənəvi təhsil proqramı fərdiləşdirilərək tətbiq olunmalıdır.
Bu prosesin uğurlu olması üçün valideyn və mütəxəssis arasında davamlı əməkdaşlıq vacibdir”.
3. Onlarla işləyəndə ən çox nədən güc alırsınız – onların baxışından, irəliləyişindən, yoxsa?
“Artıq 7 ildən çoxdur ki, fərqindəliyi olan uşaqlarla çalışıram. “Fərqindəlik” ifadəsi sizə bir az fərqli gələ bilər, çünki mən “əlillik” sözünü heç vaxt sevməmişəm. Onların bizdən fərqli bir dünyası var – bəzən qaranlıq, səs-küylü və anlaşılmaz... Amma bizim üstünlüyümüz onun fərqində olmaqdır.
Uşaqların dünyasını anlamaq üçün gözlərinə baxmaq kifayətdir. Orada dostluq, sevgi və ən əsası — anlaşılmaq arzusu dayanır. Onları anlaya bilməyim və bu anlayışla daha çox uşağa toxunmaq istəyi mənə güc verir. Hər yeni araşdırma ilə birgə yollar tapır, birlikdə irəliləyirik.
Onlar mənim uşaqlarımdır. Sanatoriyada işlədiyim zaman onlara “Aynurun uşaqları” deyirdilər. Sevgi ilə qurulan o münasibət hər kəsin üzündə təbəssüm yaradırdı. Mənə güc verən də məhz bu sevgidir”.
4. Bəzən bir uşaqla illərlə işləyib böyük irəliləyişə nail olursunuz. Belə bir unudulmaz təcrübənizi paylaşa bilərsinizmi?
“Hər bir uşağın mənim yaddaşımda buraxdığı iz fərqlidir. Onların ilk dəfə “ana” və ya “müəllimə” deməsi qəlbdə böyük coşğu yaradır. Peşəkarlıq emosiyaya məhdudiyyət qoysa da, uşaqlar yalnız sevgi və səmimiyyətlə qurulan münasibətə cavab verir.
Unudulmaz təcrübəmdən biri 4 il əvvəl baş verdi. 14 yaşlı serebral iflicli Əli, yay tətilində 14 gün sanatoriyada bizimlə oldu. Onunla açıq havada oyunlar oynayırdıq. Danışmaqda çətinliyi vardı. Lakin 10-cu gün ilk dəfə mənə “müəllimə” deyə səsləndi. Anası ilə birgə bu anı sevinc və göz yaşları ilə qarşıladıq.
Bu hadisə mənə göstərdi ki, işimizi sevgi ilə etdikdə, uşaqlar bu sevgiyə qarşılıq verir və çiçəklənirlər. Bu, işimin ən qiymətli hissəsidir”.
5. Bəzən valideynlər övladlarının xüsusi ehtiyaclarını qəbul etməkdə çətinlik çəkirlər. Bu, uşağın psixoloji inkişafına necə təsir edir və siz valideynlərlə işləyərkən bu problemi necə yönəldirsiniz?
“Valideyn üçün övladının vəziyyətini qəbul etmək düşündüyümüzdən daha çətindir. Bəziləri tez adaptasiya olsa da, zaman keçdikcə emosional və fiziki yorğunluq yaşanır. Bu isə həm valideynin, həm də uşağın psixoloji vəziyyətinə mənfi təsir göstərir.
Ən çox səsləndirilən sual “Mən indi nə etməliyəm?” olur. Bu mərhələdə biz mütəxəssis olaraq valideynə sosial, tibbi və psixoloji riskləri izah edir, müraciət edə biləcəyi dövlət qurumları və dəstək mexanizmləri barədə məlumat veririk.
Valideynin maariflənməsi və psixoloji dəstək alması uşağın inkişafına birbaşa təsir göstərir. Bu məqsədlə fərdi və qrup şəklində təlim və görüşlər təşkil edir, mənəvi yükü paylaşmaq üçün onlara dəstək oluruq”.
6. Hal-hazırda və ya keçmişdə xüsusi ehtiyacı olan uşaqlarla bağlı hansı layihələrdə iştirak etmisiniz?
“15 ay müddətində Quba Şahdağ və Truskavets Sanatoriyalarında Dövlət Sosial Müdafiə Fondu tərəfindən reabilitasiyaya cəlb olunan uşaq və yeniyetmələrlə çalışmışam. V Autizm Festivalında iştirak etmiş, fərqindəliyi olan uşaqların sosiallaşmasına dəstək vermiş, videoçarx hazırlamışam — deyə Aynur Tağıyeva məlumat verib”.