Prezident İlham Əliyev “Əl Ərəbiyyə”yə müsahibəsində 1920-ci ildə Rusiyanın 11-ci Qırmızı Ordusunun Azərbaycanı işğal etdiyini bəyan etdikdən sonra Rusiya media məkanında qızğın müzakirələr başladı. Azərbaycan prezidenti tənqid dalğası ilə qarşılandı: onu “tarixi yenidən yazmaqda”, “anti-Rusiya ritorikasında” və “sovet keçmişini ləkələməkdə” ittiham etdilər. Lakin bu emosional reaksiyanın arxasında daha dərin bir sual dayanır - Azərbaycan dövlətçiliyinin mənşəyi və onun davamlılığı.
“Tehsil365” Aze.mediaya istinadən xəbər verir ki, onilliklər boyu sovet tarixşünaslığı Azərbaycan dövlətçiliyini “yaradan”ın bolşeviklər olması tezisini irəli sürdü. Bu gün bəzi rus siyasətçilərinin və ekspertlərinin ritorikasında bu mif yenidən gündəmə gəlir. Amma faktlar başqa hekayədən xəbər verir: Azərbaycan Sovet Respublikası artıq mövcud olan Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin (ADR) əsasları üzərində onun ərazi, institusional və siyasi çərçivəsini miras qoyaraq yaranmışdır. 1918-ci il mayın 28-də elan edilən ADR müsəlman Şərqində ilk parlamentli respublika idi və dövlətçiliklə bağlı bütün beynəlxalq səviyyədə tanınmış atributlara: parlamentə, hökumətə, orduya, pul vahidinə və diplomatik nümayəndəliklərə malik idi.
1920-ci il aprelin 28-də onun süqutundan sonra bolşeviklər Azərbaycan Sovet Sosialist Respublikasının yaradıldığını elan etdilər, lakin o, eyni coğrafi əsasda quruldu: onun sərhədləri ADR-in xəritələrinə və inzibati ərazi bölgüsünə uyğun olaraq müəyyən edildi, Bakı paytaxt olaraq qaldı, Qarabağ və Naxçıvan kimi əsas bölgələrin Azərbaycan dövlətinə mənsubiyyəti kontekstində dəqiqliklə müzakirə edildi. Beləliklə, Sovet hakimiyyətinin Azərbaycanın ərazi sərhədlərini “yaratması” iddiası reallığa uyğun gəlmir.
Davamlılığın mühüm elementi adın özü idi: “Azərbaycan Respublikası” 1918-ci ildə müsavatçılar tərəfindən icad edilmişdir; bolşeviklər onu sadəcə olaraq dəyişdirərək “Azərbaycan Sovet Sosialist Respublikası”na çevirdilər. Üstəlik, 1920-ci il bəyanatlarında bolşeviklər yeni dövlət yaratmadıqlarını, sadəcə olaraq siyasi quruluşu dəyişdirdiklərini - burjua hakimiyyətini Sovet hakimiyyəti ilə əvəzlədiklərini vurğuladılar. Dövlət qurumları da qorunub saxlanıldı: ADR nazirliklərinin adı dəyişdirilərək xalq komissarlığı oldu, lakin praktikada eyni funksiyaları yerinə yetirməkdə davam etdi. Bu davamlılıq aydın göstərir ki, inzibati sistem təzədən yaradılmayıb, sadəcə sovet terminologiyası ilə rənglənib. Bu kontekstdə Prezident Əliyevin bəyanatını belə başa düşmək lazımdır: 1920-ci ilin aprelində Azərbaycan hələ də parlamenti, hökuməti, beynəlxalq əlaqələri olsa da, 11-ci Qızıl Ordunun birbaşa hərbi təzyiqi ilə hakimiyyəti bolşeviklərə verməyə məcbur oldu.
Bu, könüllü transformasiya deyil, sonradan siyasi bəyanatlarla qanuniləşdirilən klassik hərbi müdaxilə idi. Ona görə də bu halda “işğal” ifadəsi reallığı əks etdirir: müstəqillik kənar müdaxilə ilə kəsilib. Rusiyada Əliyevə ünvanlanan tənqidlər onu göstərir ki, “verilmiş dövlətçilik” sovet mifinin mövcudluğu davam edir. Rusiya üçün 1920-ci il işğalı faktını etiraf etmək bolşeviklərin “konstruktiv missiyası” povestindən əl çəkmək demək olardı. Azərbaycan üçün isə ADR ilə Azərbaycan SSR arasında davamlılığın təsdiqi tarixi ədalət və milli kimlik məsələsidir.
Azərbaycanın 20-ci əsrin əvvəllərindəki tarixi aydın göstərir ki, ölkənin dövlətçiliyi sovet hakimiyyətinin məhsulu olmayıb. Azərbaycan SSR ADR əsasında onun ərazi sərhədlərini, paytaxtını, adını, institusional sistemini miras qoyaraq yarandı. Bolşeviklər sadəcə olaraq parlament demokratiyasını sovet sistemi ilə əvəz edərək siyasi modeli əvəz etdilər. Məhz buna görə də Prezident İlham Əliyevin - 1920-ci ildə Azərbaycanın Qırmızı Ordu tərəfindən işğal edildiyi barədə sözləri təxribat deyil, tarixi reallığın dəqiq səciyyələndirilməsidir: Sovet hakimiyyəti Azərbaycana dövlətçilik vermədi, onun təbii inkişafını dayandırdı.