Dünya xəritəsində dövlət sərhədləri çox zaman düz xətlər və ya təbii maneələrlə müəyyən olunsa da, bəzən bu sərhədlər coğrafi baxımdan olduqca qeyri-adi formalar alır. Bu qeyri-adi ərazi formalarından ən diqqət çəkənləri anklavlar və eksklavlardır. Onlar bir çox insan üçün coğrafi və siyasi baxımdan maraqlı mövzu olmaqla yanaşı, tarixi və mədəni kontekstdə də əhəmiyyət daşıyır.
Anklavlar : Başqa Bir Ölkənin İçindəki Ölkələr
Anklav , tam mənasıyla başqa bir dövlətin ərazisi ilə dörd tərəfdən əhatə olunmuş müstəqil bir ölkə və ya onun hissəsidir. Bu baxımdan, dünyada yalnız üç suveren dövlət bu statusa malikdir:
Vatikan – Dünyanın ən kiçik dövləti və Roma Katolik Kilsəsinin rəsmi mərkəzi olub, İtaliyanın paytaxtı Roma şəhərinin içində yerləşir.
San Marino – Apennin dağlarının şimal-şərq yamaclarında yerləşən bu qədim mikrodövlət də İtaliya ilə tamamilə əhatə olunmuşdur.
Lesoto – Cənubi Afrika ilə hər tərəfdən əhatə olunmuş bu dağlıq ölkə öz müstəqilliyini qoruya bilmiş nadir nümunələrdən biridir. Lesotonun fiziki təcrid olunmuşluğu onun tarixi boyunca fəth edilməsini çətinləşdirmişdir.
Bu üç dövlətin coğrafi izolyasiyası, onların siyasi və mədəni inkişafına da özünəməxsus təsir göstərmişdir.
Eksklavlar: Ana Ölkədən Ayrı Yaşayan Ərazilər
Anklavlarla tez-tez qarışdırılan eksklavlar, tamamilə fərqli bir coğrafi fenomendir. Eksklav, bir ölkənin əsas ərazisindən ayrı düşmüş, lakin hələ də həmin dövlətə məxsus olan ərazidir. Yəni bir ölkənin qalan hissəsi ilə birbaşa quru əlaqəsi olmayan torpaq sahəsi kimi tanınır.
Məşhur eksklav nümunələri bunlardır:
Dubrovnik (Xorvatiya) – Adriatik sahilində yerləşən bu tarixi şəhər, Bosniya və Herseqovina tərəfindən Xorvatiyanın digər hissəsindən torpaq zolağı ilə ayrılmışdır. Dubrovnik həmçinin mədəni baxımdan zəngin bir turizm məkanına çevrilmiş və “Game of Thrones” serialının çəkiliş yerlərindən biri olmuşdur.
Alyaska (ABŞ) – Texniki baxımdan “pene-eksklav” sayılan Alyaska, ABŞ-ın əsas ərazisindən ayrılmış, lakin Kanada ilə quru sərhədi olan və dəniz yolu ilə birbaşa əlaqələndirilə bilən bir bölgədir. Alyaska coğrafi olaraq ABŞ-ın təxminən beşdə biri qədər ərazini əhatə edir.
Bu ərazi formaları sadəcə coğrafi maraq doğurmaqla kifayətlənmir. Onlar :
- Tarixi münaqişələrin və müqavilələrin nəticəsi olaraq formalaşıb,
- Dini və mədəni mərkəzlərə çevrilib (məsələn, Vatikan),
- Turizm və mədəniyyət sahəsində qlobal əhəmiyyət daşıyır (məsələn, Dubrovnik),
-Strateji mövqeləri ilə geosiyasi münasibətlərə təsir göstərir (məsələn, Alyaska).
Lakin bu ərazilərin idarə olunması, sərhəd nəzarəti, logistika və diplomatik əlaqələr baxımından da çətinliklər və özünəməxsus hüquqi rejimlər yaradır.