1930-cu illərdə Şimali İraqda qədim sivilizasiyaları tədqiq edən arxeoloqlar yaxınlıqdakı Yezidi icması ilə dostluq quraraq onların gündəlik həyatını fotoşəkillərdə sənədləşdiriblər. Bu fotolar İslam Dövləti ekstremist qruplaşmasının kiçik dini azlığı dağıtmasından sonra yenidən ortaya çıxıb.
“Tehsil365” “Associated Press”ə istinadən xəbər verir ki, qara-ağ şəkillər, böyük qazıntını aparan Penn Universitetinin Arxeologiya və Antropologiya Muzeyində saxlanılan təxminən 2,000 fotoşəkil arasında səpələnmişdi. 2022-ci ildə Penn doktorantı Marc Marin Webb, IS ekstremistləri tərəfindən dağıdılmadan təxminən on il əvvəl məhv edilmiş Yezidi ziyarətgahının fotosuna diqqət yetirdi. Webb və digərləri muzey fayllarını araşdıraraq Yezidi xalqının vizual arxivini yaratmaq üçün təxminən 300 foto topladılar. Yezidilər İraqın ən qədim dini azlıqlarından biridir.
BMT tərəfindən soyqırım adlandırılan sistematik hücumlar minlərlə Yezidini öldürmüş, daha minlərlərini isə sürgünə göndərmiş və ya cinsi qul vəziyyətinə salmışdı. Həmçinin onların mədəni və tikili irsinin böyük hissəsi məhv edilmişdi və kiçik icma dünya üzrə parçalanmışdı.
İngiltərədə müəllim işləyən Ansam Basher, xüsusilə 1930-cu illərin əvvəllərində nənəsi və babasının toy günü çəkilmiş fotoları gördüyündə emosional olaraq təsirləndi.
“IS hücumundan sonra mənim yaşımda bir insanın tarixini itirəcəyini heç kim təsəvvür etməzdi,” deyə 43 yaşlı Basher bildirib. Babası Basher ilə birlikdə Bashiqa şəhərində, Mosulun kənarında yaşayırdı. Şəhər 2014-cü ildə IS-in əlinə keçmişdi.
“Albomlarım, uşaqlıq fotolarım, bütün videolarım, iki qardaşımın toy videoları və fotoları itdi. İndi isə babam və ulu babamın fotolarını birdən-birə yenidən görmək, bu, mənim üçün çox xoşdur,” deyə o bildirib. “Hər kəs üçün belədir”.
Mədəni yaddaşın bir arxivi
Arxiv Yezidilərin insanlar, yerlər və ənənələrini sənədləşdirir ki, IS onları silməyə çalışmışdı. Marin Webb Toronto-dan sənədli filmçi Nathaniel Brunt ilə birlikdə icma ilə paylaşmaq üçün bu arxivi həm regiondakı sərgilərdə, həm də Yezidi diasporası ilə rəqəmsal formada təqdim etməyi planlaşdırır.
“Onlar Sincar’a gəldikdə bütün dini və mədəni irs yerlərini dağıtdılar, buna görə bu fotolar həmin dağıntıya qarşı güclü müqavimət rolunu oynayır,” deyə Brunt bildirib. Sincar şəhəri, Yezidilərin Suriyaya yaxın əcdadi vətənidir.
İlk sərgilər bölgədə apreldə, Yezidilərin Yeni ili qeyd etdiyi zaman təşkil edildi. Bəziləri isə yüz il əvvəl fotolarda təsvir olunan açıq hava sahələrində keçirilmişdi.
“Bu, yaddaşı geri gətirməyin gözəl bir yolu kimi qəbul edildi, yaddaş etnik təmizləmə kampaniyası vasitəsilə birbaşa təhdid altındaydı,” deyə Marin Webb bildirib.
Basher-in qardaşı Almaniyadan evlərinə ziyarət edərkən sərgini görmüş və nənəsi ilə babasını tanımışdı. Bu da tədqiqatçılara bəzi boşluqları doldurmağa kömək etdi.
Toy fotolarında bəzən gərgin bir şəkildə evin qapısında dayanan gəlin, sonra ərinin kəndinə gətirdiyi çeyizi ilə irəliləyir və nəhayət, ailəsinin evinə daxil olur, ətrafda isə izdiham müşahidə edilir.
“Qardaşımı qara-ağ rəngdə görürəm,” deyə Basher qeyd edib, onun bacısı ilə nənələrinin Naama Sulayman ilə ortaq yaşıl göz və dəri tonunun olduğunu bildirib.
Basher-in dediyinə görə, babası Bashir Sadiq Rashid al-Rashidani tanınmış bir ailədən idi və Penn arxeologiya qruplarını kafesində tez-tez qonaq edirdi. O və qardaşı, digər yerli kişilər kimi, qazıntılarda işləyirdilər və nəticədə qərbliləri toyuna dəvət etmişdi. Qərblilər fotoları çəkmiş və hətta cütlüyə avtomobil də vermişdi.
Bəzi fotolar, bölgədə iki qədim Mesopotamiya məkanında, Tepe Gawra və Tell Billa-da qazıntılara rəhbərlik edən Penn Muzeyi arxeoloqu Ephraim Avigdor Speiser tərəfindən çəkilmişdi.
“Babam o dövrdən çox danışardı,” deyə Basher bildirib. Onun atası Mohsin Bashir Sadiq, 77, Köln, Almaniyada yaşayan təqaüdçü müəllim, toyun şəhərdə ilk dəfə avtomobil istifadəsi olduğunu düşündüyünü və bu avtomobilin 1927-ci il modeli olduğunu qeyd edib. Avtomobil toy prosessiyasının arxasında görünür.
Basher fotoları vətəni haqqında insanları maarifləndirmək üçün sosial şəbəkədə paylaşmışdır.
“Onların İraq haqqında ağlında olan təsəvvür həqiqətdən çox fərqlidir,” deyə o bildirib. “Çox əzab çəkmişik, amma yenə də müəyyən bir tariximiz var”.
Tapılan fotolar, tarixi oyadır
Arxivdəki digər fotolar insanları evdə, işdə və dini tədbirlərdə göstərir.
Marin Webb üçün bu fotolar Yezidilərin necə yaşadığını göstərir və onları sonradan qarşılaşdıqları zorakılıqla eyniləşdirmir. Sərgini görən yerli sakinlər ona “dünyaya biz də insanıq” mesajını verdiyini deyiblər.Təcrid olunmuş bir azlıq olan Yezidilər əsrlər boyu təqib olunublar.
Basher fotoların muzeydə təhlükəsiz qalmasına, hətta uzun müddət gizli qalmasına minnətdardır. Muzeyin baş arxivçisi Alessandro Pezzati, Marin Webb-ə faylları araşdırmaqda kömək edən bir neçə insandan biri olub.
“Bu kolleksiyaların çoxu yatmış vəziyyətdədir, ta ki onu belə insanlar oyadana qədər,” deyə Pezzati bildirib.